Χριστίνα Καρακαντά: Οι Αποφάσεις της Νέας Χρονιάς: Η Ψυχολογία της Αποτυχίας και της Επιτυχίας

Η νέα χρονιά έρχεται γεμάτη ελπίδες και όνειρα για όλα αυτά που θέλουμε να συμβούν, για όλα όσα δεν πραγματοποιήθηκαν τον προηγούμενο χρόνο.

Χριστίνα ΚαρακαντάΗ νέα χρονιά έρχεται γεμάτη ελπίδες και όνειρα για όλα αυτά που θέλουμε να συμβούν, για όλα όσα δεν πραγματοποιήθηκαν τον προηγούμενο χρόνο. 

Μέσα σ’αυτά βρίσκονται και οι αποφάσεις που παίρνουμε για να αλλάξουμε εμάς, εσωτερικά και εξωτερικά. Η νέα χρονιά σηματοδοτεί την ανανέωση και μετάβαση του εαυτού μας σε μια διαφορετική ή βελτιωμένη εκδοχή του.

Η πιο συνηθισμένη απόφαση είναι η απώλεια βάρους. Όλοι μας, λίγο ή πολύ, αισθανόμαστε κάποιες τύψεις κι ενοχές για την κατανάλωση φαγητού και αλκοόλ κατά τη διάρκεια των γιορτών και, με αφορμή τη νέα χρονιά, αποφασίζουμε να αδυνατίσουμε.

Επίσης, αποφασίζουμε να ξεκινήσουμε γυμναστική ή να γυμναστούμε πιο συχνά (οι συνδρομές γυμναστηρίων αυξάνονται κατακόρυφα τον Ιανουάριο). Συνήθης απόφαση είναι και το κόψιμο του τσιγάρου που πιστεύουμε ότι θα είναι πολύ πιο εύκολο μετά τις γιορτές όπου οι κοινωνικές δραστηριότητες μειώνονται, και άρα και οι αρνητικές επιρροές (αυτό ισχύει και για το φαγητό και το ποτό). Άλλες αποφάσεις που παίρνουμε είναι να συγκεντρωθούμε στη δουλειά μας έτσι ώστε να κερδίσουμε μια ανώτερη θέση, μια αναγνώριση, ή μια αύξηση, όπως επίσης και να αφιερώσουμε περισσότερο χρόνο στην οικογένειά μας και στους φίλους μας.

Η προοπτική μιας νέας αρχής όπου αφήνουμε πίσω μας όλα τα παλιά κι όλα όσα δεν καταφέραμε να εκπληρώσουμε δημιουργεί συναισθήματα αισιοδοξίας και θέλησης για το μέλλον. Ξεκινάμε τον Ιανουάριο δυναμικά με αλλαγές – γυμναστική, διατροφή, μείωση τσιγάρου και αλκοόλ – και μέχρι τα μέσα Φεβρουαρίου επιστρέφουμε και πάλι στις παλιές μας συνήθειες.

Ποιες είναι οι ψυχολογικές εξηγήσεις ως προς το γιατί οι περισσότεροι από μας εγκαταλείπουμε τις αποφάσεις του νέου έτους; Πως μπορούμε να υλοποιήσουμε αυτές τις αποφάσεις;

Αποφάσεις και προσωπική ευθύνη

Είμαστε οι δημιουργοί του εαυτού μας. Τίποτα δεν είναι εφικτό χωρίς εμείς οι ίδιοι να δημιουργήσουμε τις καταστάσεις και τις συνθήκες που θα ευνοήσουν τις επιθυμητές αλλαγές. Ταυτόχρονα, δεν μπορούμε να εναποθέσουμε τίποτα, ούτε επιτυχίες ούτε αποτυχίες, σε κανέναν άλλο παρά στον ίδιο μας τον εαυτό. Αυτό αποτελεί σημαντικό, αν όχι καταλυτικό παράγοντα στο αν θα μπορέσουμε να πραγματοποιήσουμε τις αποφάσεις που έχουμε πάρει για τη νέα χρονιά. Πολλοί θεωρούν ότι για τα προβλήματά τους δεν ευθύνονται οι ίδιοι, αλλά εξωγενείς παράγοντες όπως η κληρονομικότητα, η κοινωνική αδικία ή η οικονομική κρίση, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει κανένα αίσθημα προσωπικής ευθύνης, και, κατά συνέπεια, καμία προσωπική ανάπτυξη.

Όσο χρησιμοποιούμε εξωγενείς παράγοντες ως δικαιολογίες ή προφάσεις για τα προβλήματά μας δεν μπορούμε να πετύχουμε τους στόχους μας γιατί, πολύ απλά, η επιτυχία αυτών δεν εξαρτάται από εμάς αλλά από άλλους. Αυτή η έλλειψη επιρροής πάνω στην ίδια μας τη ζωή επιδρά αρνητικά στην ψυχολογία μας, μάς κάνει να νιώθουμε έρμαιοι των συνθηκών κι έτσι, πολύ συχνά, καταλήγουμε να παραιτούμαστε από κάθε προσπάθεια με το παραμικρό εμπόδιο ή να μην ξεκινάμε καν.

Το πρόσωπο που ευθύνεται για την ποιότητα της ζωής που ζείτε είναι εσείς. Αν θέλετε να επιτύχετε τους στόχους σας, θα πρέπει να αναλάβετε την ευθύνη για όλα αυτά που βιώνετε στη ζωή σας. Δεν είναι πάντα εύκολο – έχουμε συνηθίσει να επιρρίπτουμε τις ευθύνες σε οτιδήποτε και οποιονδήποτε άλλον εκτός του εαυτού μας. Όμως, όταν αναγνωρίσετε ότι εσείς έχετε δημιουργήσει τα πάντα μέχρι τώρα, θα μπορέσετε επίσης να αναλάβετε και την ευθύνη για να δημιουργήσετε το μέλλον που εσείς θέλετε. Να θυμάστε ότι μπορεί να μην ελέγχετε τα πάντα, μπορείτε όμως να ελέγχετε τον τρόπο με τον οποίο αντιδράτε σ’ αυτά που σας συμβαίνουν. Η αντίδρασή σας καθορίζει το πώς αφήνετε τα γεγονότα να σας επιρρεάσουν, και, κατά συνέπεια, το αν θα πραγματοποιήσετε τις αποφάσεις που έχετε πάρει.

Αποφάσεις, συμπεριφορά και τρόπος σκέψης

Οι αποφάσεις που παίρνουμε με τον ερχομό της νεάς χρονιάς επιβάλλουν και την αλλαγή της συμπεριφοράς μας. Προκειμένου να αλλάξει μια συμπεριφορά, όμως, θα πρέπει να αλλάξει και ο τρόπος σκέψης. Μέσω μαγνητικών τομογράφων, οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι η συμπεριφορά μας ακολουθεί τον τρόπο σκέψης μας, ο οποίος δημιουργεί νευρικές οδούς και μνήμες που αποτελούν την προεπιλεγμένη βάση για την συμπεριφορά αυτή όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με αποφάσεις ή επιλογές. Δηλαδή, για παράδειγμα, η επίμονη και παρατεταμένη σκέψη ότι η γυμναστική είναι δύσκολη και τα αποτελέσματά της χρονοβόρα αποτελεί τη βάση της συμπεριφοράς μας όταν αποφασίζουμε να γυμναστούμε, με αποτέλεσμα ή να χρονοτριβούμε ή να το αναβάλουμε εντελώς.

Η ώθηση και το κίνητρο στη ζωή μας προέρχονται από τον τρόπο σκέψης μας. Το αν θα επιχειρήσουμε κάτι ή όχι εξαρτάται από το πώς θα «μιλήσουμε» στον εαυτό μας για αυτό – είτε θετικά είτε αρνητικά. Για παράδειγμα, μπορεί το σώμα μας να αντιδρά στη γυμναστική με κούραση ή και πόνο, ειδικά όταν είμαστε εντελώς αγύμναστοι, αλλά το μυαλό μας μπορεί να επιβληθεί του σώματος με ενθαρρυντικές σκέψεις όπως «μπορώ να τα καταφέρω» ή «η αρχή είναι δύσκολη», αντί να λέει στον εαυτό μας «θα ξεκινήσω αργότερα» επειδή πονάμε ή επειδή τα αποτελέσματα της γυμναστικής δεν είναι άμεσα.

Με άλλα λόγια , αν θέλετε να υιοθετήσετε μια επιτυχημένη άσκηση ρουτίνας πρέπει να αλλάξετε τον τρόπο που σκέφτεστε για αυτό. Να μην το δείτε σαν μια αγγαρεία, αλλά ως προνόμιο (σκεφτείτε πόσοι θέλουν να γυμναστούν αλλά για διάφορους λόγους δεν μπορούν). Δείτε το σαν κάτι που ωφελεί τη συνολική ψυχική και σωματική σας υγεία. Είναι το σώμα σας και μόνο εσείς έχετε τον έλεγχό του. Αυτή είναι μια ελευθερία που συχνά θεωρούμε δεδομένη. Το ίδιο ισχύει και για οτιδήποτε άλλο (απώλεια βάρους, κόψιμο τσιγάρου, κλπ.).

Η θετική ενίσχυση είναι ζωτικής σημασίας όταν πρόκειται για αλλαγή της συμπεριφοράς. Μοιραστείτε τα σχέδιά σας με ανθρώπους που εμπιστεύεστε ώστε να σας στηρίξουν και να σας εμψυχώσουν όταν το έχετε ανάγκη. Βρείτε κάποιον σύμμαχο – έναν φίλο, ίσως – με τον οποίο θα μπορείτε να γυμνάζεστε ώστε ο ένας να παρακινεί τον άλλο. Συμβουλευτείτε τους ειδικούς για θέματα υγείας, όπως την ειδική διατροφή και τους φαρμακευτικούς τρόπους διακοπής του καπνίσματος.

Αποφάσεις, μη ρεαλιστικοί στόχοι και επίκτητη αδυναμία

Πολύ συχνά, με τις αποφάσεις που παίρνουμε, θέτουμε μη ρεαλιστικούς στόχους. Δεν είναι λάθος να έχουμε μεγάλους στόχους, αλλά είναι σημαντικό να είμαστε ρεαλιστές σχετικά με το πώς θα τους εκπληρώσουμε. Όσο μεγαλύτεροι και δυσκολότεροι οι στόχοι μας, τόσο λιγότερο πιθανό είναι να τους πετύχουμε, όχι μόνο τη συγκεκριμένη φορά, αλλά και σε μακροπρόθεσμη βάση. Η ψευδαίσθηση της συνεχής αποτυχίας είναι ένα προϊόν του καθορισμού μη ρεαλιστικών στόχων.

Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο είναι το αποτέλεσμα των εμπειριών μας. Αν συστηματικά δεν πετυχαίνουμε έναν συγκεκριμένο στόχο (για παράδειγμα, την απώλεια βάρους ή το κόψιμο του τσιγάρου), τότε θα αρχίσουμε να πιστεύουμε ότι είναι αδύνατο να τον πετύχουμε γενικώς. Δημιουργούμε εσωτερικές αρνητικές πεποιθήσεις ως προς τις ικανότητές μας, και, στο τέλος, τον εγκαταλείπουμε. Αυτό λέγεται «επίκτητη αδυναμία» (επίσης και «μαθημέμη ανικανότητα» ή «μαθημένη αβοηθησία» – learned helplessness).

Κατά συνέπεια, όταν ο στόχος είναι δύσκολος, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι πρέπει να κάνουμε μικρά και συνεχή βήματα και να επικεντρωνόμαστε περισσότερο στα στάδια της διαδικασίας και λιγότερο στο αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, αν θέλετε να τρέξετε έναν μαραθώνιο, δεν θα αρχίσετε με τρέξιμο 20 χιλιομέτρων από την πρώτη μέρα, αλλά με μια μικρή απόσταση την οποία θα μεγαλώνετε σιγά σιγά, όσο οι δυνάμεις και οι αντοχές σας αυξάνονται. Αντίθετα, αν επικεντρωθείτε στα 20 χιλιόμετρα από την πρώτη μέρα, ο στόχος θα σας φανεί ακατόρθωτος, θα είστε ανεπιτυχής και, το πιο πιθανό, να τον εγκαταλείψετε.

Επίσης, αν θέλετε κάτι, θα πρέπει να είστε πρόθυμοι να εργαστείτε για αυτό. Η επιτυχία απαιτεί υπομονή και επιμονή και η αληθινή αλλαγή απαιτεί ισόβια δέσμευση. Οι ασφυκτικά περιοριστικοί στόχοι μεγάλης απώλειας βάρους σε σύντομο χρονικό διάστημα, για παράδειγμα, δεν είναι εφικτοί, τουλάχιστον όχι με μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Ο χρόνος είναι σχετικός. Δεν μπορούμε να του επιτρέψουμε να υπαγορεύσει ολόκληρη τη ζωή μας ή να χαράξει την ύπαρξή μας.

Αποφάσεις, εσωτερικό και εξωτερικό κίνητρο

Η παρακίνηση για την υλοποίηση μιας απόφασης είναι αποτέλεσμα κινήτρου. Το εσωτερικό κίνητρο είναι η δύναμη που αντλούμε από τον ίδιο μας τον εαυτό σε δύσκολες στιγμές, η επιθυμία και το ενδιαφέρον που πηγάζει από μέσα μας να κάνουμε κάτι, η έμφυτη τάση ή κλήση να ασχοληθούμε με κάτι συγκεκριμένο ή η εσωτερική ικανοποίηση που νιώθουμε όταν πράττουμε μια ενέργεια. Το εξωτερικό κίνητρο προέρχεται ως αποτέλεσμα εξωτερικών παραγόντων. Αυτοί μπορεί να είναι η αμοιβή, η επιβράβευση, η ποινή, η αποδοκιμασία, ο φόβος και γενικά οτιδήποτε λειτουργεί ως εξωτερικός ενισχυτής που μας ωθεί να πράξουμε μια ενέργεια.

Το κίνητρο του καθένα – εσωτερικό ή εξωτερικό – εμφανίζεται μέσω του χαρακτήρα του. Τα άτομα με εσωτερικό κίνητρο είναι δυναμικά κι ανεξάρτητα, έχουν επιμονή κι αυτοπεποίθηση, αφοσιώνονται στο έργο τους με πάθος κι όρεξη και δεν βασίζονται στη γνώμη των άλλων όταν παίρνουν σημαντικές αποφάσεις. Συνήθως αυτά τα άτομα έχουν ηγετικό ρόλο στο φιλικό κι εργασιακό τους περιβάλλον κι αναλαμβάνουν υψηλές θέσεις που περιλαμβάνουν τη λήψη αυτόνομων αποφάσεων. Τα άτομα με εξωτερικό κίνητρο δίνουν μεγάλη σημασία στη γνώμη συγγενικών και φιλικών προσώπων τους και συνήθως παίρνουν αποφάσεις με τη συγκατάθεσή τους. Αποζητούν την ενθάρρυνση και την επιβράβευση και, χωρίς αυτούς τους εξωτερικούς ενισχυτές, απογοητεύονται και πολλές φορές χάνουν τις ισορροπίες τους και πανικοβάλλονται. Συνήθως αυτά τα άτομα απασχολούν κατώτερες θέσεις γιατί έχουν ανάγκη να λαμβάνουν οδηγίες.

Όταν παίρνετε μια απόφαση για τη νέα χρονιά, εξετάστε αν το κίνητρο που σας παρακίνησε να πάρετε αυτή την απόφαση είναι εσωτερικό ή εξωτερικό. Είναι δική σας απόφαση, για παράδειγμα, να χάσετε κάποια κιλά ή το κάνετε για να ικανοποιήσετε κάποιον δικό σας; Οι αποφάσεις που παίρνονται ως αποτέλεσμα εσωτερικού κινήτρου είναι κι αυτές που συνήθως υλοποιούνται γιατί η πηγή ενέργειας και δύναμης για την υλοποίησή τους προέρχεται από εσάς τους ίδιους κι όχι από εξωτερικούς παράγοντες. Έτσι, όταν βρίσκεστε αντιμέτωποι με κάποια δυσκολία, μπορείτε να την αντιμετωπίσετε πιο αποτελεσματικά. Αντίθετα, οι αποφάσεις που παίρνονται με εξωτερικό κίνητρο υλοποιούνται πιο δύσκολα επειδή χρειάζονται τη συνεχή παρουσία του εξωτερικού παράγοντα με αποτέλεσμα, όταν αυτός εκλείπει, η προσπάθειά σας να μειώνεται.

Σε γενικές γραμμές:

1. Επικεντρωθείτε σε έναν ρεαλιστικό και συγκεκριμένο στόχο. Για παράδειγμα, η απώλεια βάρους είναι αόριστος και ασαφής στόχος ενώ η απώλεια 10 κιλών σε 3 μήνες είναι πιο συγκεριμένος.

2. Μην περιμένετε μέχρι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς για να πάρετε μεγάλες αποφάσεις. Αποφασίστε και πραγματοποιήστε μικρούς στόχους καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς.

3. Κάντε μικρά βήματα. Πολλοί άνθρωποι εγκαταλείπουν τις προσπάθειες επειδή ο στόχος τους είναι πολύ μεγάλος και απαιτεί μεγάλη προσπάθεια και δράση.

4. Να έχετε κάποιο φίλο κοντά σας που θα στηρίζει τις προσπάθειές σας και θα σας ενθαρρύνει.

5. Να αναγνωρίζετε τις επιτυχίες σας κατά τη διάρκεια των προσπάθειών σας και να μην περιμένετε πρώτα να ολοκληρωθεί ο στόχος σας.

6. Εστιαστείτε σε νέες συμπεριφορές και πρότυπα σκέψης. Πρέπει να δημιουργήσετε νέες νευρικές οδούς και μνήμες στον εγκέφαλό σας για να αλλάξετε τις συνήθειές σας.

8. Επικεντρωθείτε στο παρρόν και σ’ αυτό που μπορείτε να κάνετε σήμερα προς τον στόχο σας, όσο μικρό κι αν είναι. Μην ζείτε στο παρελθόν ή στο μέλλον. Κι αν δεν καταφέρετε τον στόχο σας, μην το βάζετε κάτω. Οι αποτυχίες είναι μέρος της ζωής.

Σας εύχομαι ένα υγιές και δημιουργικό 2016!

Χριστίνα Καρακαντά
Πτυχιούχος Ψυχολογίας του UBC (University of British Columbia)
Μέλος του Συλλόγου Ελλήνων Ψυχολόγων (Σ.Ε.Ψ.)