«Ο κόσμος μας είναι ένας κόσμος κειμένων προφορικών και γραπτών».(Barthes)
Πολλές φορές ο κειμενογράφος βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα υπόρρητο ερώτημα που πλανάται μπροστά του κι απαιτεί μία γρήγορη και ξεκάθαρη απάντηση. Ερώτημα που σχετίζεται με την έμπνευση, το ερέθισμα, τον σκοπό και τα εργαλεία της γραφής ενός κειμένου. Στον κύκλο αυτού του ερωτήματος εντάσσονται και οι «σχέσεις» του συγγραφέα με τον αναγνώστη, καθώς και οι απαιτήσεις – προσδοκίες από την ανάγνωση ενός κειμένου. Τι απολαμβάνουμε, δηλαδή, από ένα κείμενο; Την γνώση ή την αισθητική αρτιότητά του; Την δομή-πλοκή ή το περιεχόμενο;
Παράλληλα με το κεντρικό αυτό ερώτημα αναδύονται – ως παράπλευρες συνέπειες – κι άλλα μικρότερα και λιγότερο απαιτητικά που σχετίζονται με τις επί μέρους εργασίες που απαιτούνται στους ενδιάμεσους σταθμούς της διαδρομής. Το ταξίδι, δηλαδή, της γραφής είναι προδιαγεγραμμένο στη λεπτομέρειά του χωρίς παρεκκλίσεις ή σε κάποια σημεία σε παρασέρνει η ίδια η γραφή κι επανακαθορίζεις στόχους και τεχνικές.
Η βασική ιδέα ως σύλληψη και ερέθισμα συνιστά τον αναγκαίο όρο της γραφής; Η λέξη αποτελεί το κορυφαίο εργαλείο αυτής της γραφής; Οι λέξεις περιορίζουν την ελευθερία της σκέψης και την «αταξία» της αρχικής έμπνευσης; Η γραφή ως τελικό προϊόν συνιστά την απόλυτη σύνθεση των προηγούμενων – Ιδέα/Σκέψη > λέξη – ή καθίσταται αυτόνομη και αυτάρκης; Βασανιστικά ερωτήματα και διλήμματα που κακοφορμίζουν αν δεν απαντηθούν από τον δημιουργό και επηρεάζουν το τελικό προϊόν, το κείμενο.
Ένα τέτοιο ερώτημα μού ετέθη από την εκλεκτή καθηγήτρια κ. Δήμητρα Σμυρνή – Φιλόλογο σε μία συνέντευξή μου στο site Faretra, του οποίου είναι και χρήστης.
Το Ερώτημα
Πώς θα μπορούσατε να ορίσετε εσείς, με τη δική σας ματιά, τις λέξεις «Γλώσσα», «Λόγος»και «Γραφή», αφού σ’ αυτές αφιερώσατε ένα τόσο μεγάλο μέρος της ζωής σας;
Ο «Λόγος» είναι αμφίσημη έννοια (ειδικό άρθρο στο blog μου, ΙΔΕΟπολις, «Ο Λόγος και τα λόγια που έχουν τη χάρη», ενότητα ΓΛΩΣΣΟδρόμιον). Σημαίνει Ομιλία και Σκέψη. Τον εξωτερικό και τον ενδιάθετο – εσωτερικό λόγο. Ίσως συνιστά την πιο πλούσια σε νοήματα ελληνική λέξη. Μπορεί ο άνθρωπος να χάσει την ικανότητα της έκφρασης (παθολογικά ή απαγόρευση). Κανείς, όμως, δεν μπορεί να κοντύνει τον Λόγο ως δυνατότητα σκέψης και εσωτερικού διαλόγου. Ούτε ο «Μεγάλος Αδελφός» δεν το μπόρεσε κι ας επινόησε την «διπλή σκέψη» με την κατάργηση των λέξεων (1984).
Η γλώσσα ως κώδικας σημείων δίνει μορφή (εικόνα, ήχο) στην άυλη σκέψη και στην έννοια. Είναι το όχημα – ένδυμα της σκέψης. Εξάλλου «σκεφτόμαστε με λέξεις κι εκφράζουμε τη σκέψη με τις λέξεις». Για μας πραγματικότητα είναι μόνον αυτή που υπάρχει λεκτικά. Ο κόσμος μας είναι ο κόσμος των λέξεών μας.
Η «Γραφή» είναι το τελευταίο στάδιο μετά το «Λόγο», τη «Γλώσσα» (λέξη – έννοια). Το αποτύπωμα μιας διαδικασίας σύμφωνα με το Παρμενίδειο: ΕΙΝΑΙ – ΝΟΕΙΝ – ΛΕΓΕΙΝ – ΓΡΑΦΕΙΝ. Το τελευταίο συνιστά και το κορυφαίο στάδιο γιατί όλα τα προηγούμενα είναι η πρώτη ύλη που χρειάζεται την κατάλληλη επεξεργασία για να μορφοποιηθεί σε κάτι που θα αρέσει ως μορφή και περιεχόμενο. Κι αυτό γιατί οι άτακτες σκέψεις πρέπει να γίνουν ένα σώμα με αρχή, μέση και τέλος.
Ωστόσο η Γραφή απαιτεί αυστηρή πειθαρχία και συνθετική ικανότητα στο βαθμό που το παραγόμενο κείμενο πρέπει να συνθέτει τα επί μέρους χωρίς να χάνεται η αλληλουχία, η συνοχή και η ενότητα ως όλον. Μία άλλη ιδιαιτερότητα της γραφής είναι κι αυτή που σχετίζεται με την σαφήνεια και την καθαρότητα τόσο της βασικής ιδέας όσο και του κεντρικού νοήματος που αναδύεται μέσα από ένα κείμενο.
Ελευθερία και Γραφή
Η ελευθερία και η αταξία στη σκέψη μπορεί να θεωρούνται δεδομένα και ως ένα βαθμό και στην επιλογή των κατάλληλων λέξεων – τόσο ως προς την αισθητική τους όσο και ως το νοηματικό τους φορτίο –, αλλά στη Γραφή η ελευθερία περιορίζεται για να επιτευχθεί το «μείζον», η ξεχασμένη «Κεντρική Ιδέα» του κειμένου. Κι αυτό γιατί όταν ο αναγνώστης ταλανίζεται να ανιχνεύσει το βασικό μήνυμα, τότε χάνουν κάτι από τη λάμψη τους τόσο οι ιδέες όσο και οι λέξεις. Τότε διαχέεται η προσοχή σε αλλότρια εδάφη και η ανάγνωση καταλήγει σε μια μηχανιστική διαδικασία. Αυτό, όμως, είναι και η αποτυχία της Γραφής και του υποκειμένου της.
Η μοναξιά της Γραφής
Μία άλλη σημαντική παράμετρος της τελικής φάσης, της Γραφής, είναι και το γεγονός πως αυτή ως τελικό προϊόν μένει ανυπεράσπιστη στο βλέμμα του αναγνώστη, αφού ο συγγραφέας το απελευθερώνει και το παραδίδει στην εξουσία των αντικρουόμενων απαιτήσεων των κάθε λογής αναγνωστών. Γι’ αυτό η γραφή θα πρέπει να πείθει αφ’ εαυτής χωρίς τις διευκρινίσεις ή επεξηγήσεις του δημιουργού. Η μοναξιά ενός κειμένου στις παραξενιές κάθε αναγνώστη είναι ο συμπαντικός νόμος της ανάγνωσης. Όταν κάποιο κείμενο χρειάζεται την υπεράσπιση του δημιουργού του αυτό φανερώνει τόσο την αδυναμία του όσο και την «ατεχνία» του συγγραφέα.
Η αντοχή της Γραφής
Παράλληλα με την μοναξιά του κειμένου, ως του τελικού προϊόντος της γραφής, υπάρχει και το θέμα της αντοχής του στην φθορά του χρόνου. Υπάρχουν κείμενα που πέρασαν αδιάφορα στον παρόντα χρόνο. Υπάρχουν κείμενα που άντεξαν στην φθοροποιό του δύναμη κι έγιναν κλασικά. Υπάρχουν, όμως, και κείμενα που μπορεί να μην προκάλεσαν το ενδιαφέρον του αναγνώστη του παρόντος, αλλά «δικαιώθηκαν» στον μέλλοντα χρόνο. Με βάση αυτά τα δεδομένα κρίνεται αξιολογικά σημαντική η δύναμη ενός κειμένου να κερδίσει με την «αντοχή» του τους αναγνώστες του παρόντος, αλλά και να επενδύσει στο μέλλον.
Η Γραφή και η Ταυτότητα του δημιουργού
Μία άλλη ιδιοτυπία της γραφής, ως τελικού προϊόντος της δημιουργίας, είναι και το στοιχείο της ικανότητάς του να αναδεικνύει την ταυτότητα του δημιουργού χωρίς πολλή σκέψη. Όταν ο αναγνώστης ταλανίζεται να εντοπίσει τον δημιουργό της γραφής, τότε διάκειται ασυνείδητα αρνητικά και στο προϊόν. Η γραφή, δηλαδή, πρέπει να συνιστά το «οικόσημο» του δημιουργού είτε ως μήνυμα είτε ως τεχνική. Αν το κείμενο με την πρωτοτυπία του και την μοναδικότητά του δεν παραπέμπει στην αναγνώριση της ταυτότητας του δημιουργού τότε υπολείπεται σε αξία.
Αυτό βέβαια ως απαίτηση ισχύει για όλες τις τέχνες. Τα παραδείγματα είναι πολλά. Ένας πίνακας του Νταλί αποκαλύπτει με καθαρότητα τον ζωγράφο. Ένα μουσικό κομμάτι του Μπετόβεν παραπέμπει αμέσως στον γνωστό μουσουργό. Διαβάζοντας ένα ποίημα του Καβάφη δεν απαιτεί κόπο να αναγνωρίσεις τον δημιουργό. Και δεν είναι η θεματολογία που φανερώνει τον δημιουργό της γραφής, αλλά και η όλη τεχνική της. Η ειρωνεία, η απαισιοδοξία, η αποφθεγματικότητα και ο πεζολογικός στίχος του Καβάφη συνιστούν το «τέθριππο άρμα» της ποίησής του.
Ποιος δεν αναγνωρίζει τον ποιητή – δημιουργό διαβάζοντας τον στίχο «Κι όμως η πτώσις μας είναι βεβαία»;
Το αναπάντητο ερώτημα…
Το ταξίδι, λοιπόν, της γραφής από τη σύλληψη της ιδέας (ερέθισμα) μέχρι τον τελευταίο σταθμό συνιστά μία άκρως δημιουργική ενασχόληση και απαιτεί τη συνεργασία όλων των δυνάμεων του ανθρώπου – δημιουργού. Δυνάμεις που αντανακλούν την πνευματική οξύτητα, την ψυχοσυναισθηματική ευαισθησία – ισορροπία, τον κοινωνικό προβληματισμό, την ηθική αρτιότητα και την δύναμη του σώματος να τα συνθέτει όλα αυτά χωρίς να υποχωρείς στην κόπωση. Ένα ταξίδι γοητευτικό με συνεπιβάτες τις ιδέες, τις λέξεις και την τεχνική.
Το άλλο ερώτημα «γιατί γράφω» θα μείνει για πάντα αναπάντητο…
«Nulla dies sine linea»
(Απελλής, Αρχαίος ζωγράφος, «Ούτε μέρα χωρίς γραμμή»)
Ευχαριστώ θερμά τους εκλεκτούς φίλους και χρήστες της Faretra κ. Δήμητρα Σμυρνή και κ. Δημήτριο Τσιμούρα για το ερέθισμα και το βήμα που μου έδωσαν. «Ου πολλώ δέω χάριν έχειν, ότι μοι…»