Το καλαμπακιώτικο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου – Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

Ενόψει της επικείμενης εορτής του αγίου Νικολάου Μύρων της Λυκίας δημοσιεύουμε σήμερα το πρώτο μέρος της μελέτης μας για τον ναΐσκο αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας, ο οποίος σχετίζεται, όπως θα αποδείξουμε, με την μονή αγίου Νικολάου Αναπαυσά. Σ’ αυτό το μέρος θα εξηγήσουμε την προσωνυμία Αναπαυσάς για την μετεωρίτικη μονή και θα παραθέσουμε κάποια από τα στοιχεία που έχουμε για τη σχέση της με το ομώνυμο ναΰδριο στην Καλαμπάκα.

Τα υπόλοιπα μέρη της εργασίας θα δημοσιευθούν εν ευθέτω χρόνω, καθώς η μελέτη είναι ακόμη εν εξελίξει……

Εισαγωγικά

Στα βόρεια της Καλαμπάκας, εκατό περίπου μέτρα δυτικότερα του μητροπολιτικού ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου, νότια των βράχων της Αϊάς, της Μικρής Αϊάς και των Συμπληγάδων,² βρίσκεται το δισυπόστατο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου (39.71005, 21.62667).

«Σα να ’θελε να το κρύψει ανάμεσα στα βράχια τα μετεωρίτικα που κατρακύλησαν από κει ψηλά, πριν χιλιάδες χρόνια, κι είναι σωριασμένα στα βορεινά ακρώρεια της πολιτείας μας· κανείς δεν ξέρει ποιος κι ούτε πότε έχτισε εκεί το ξωκλήσι τούτο.»³

Είναι ένας μικρός δίδυμος⁴ και δίκογχος⁵ ναΐσκος, με εξωτερικές διαστάσεις και των δύο ναών 13 ✕ 11,5 μέτρων. Νοτίως συναντούμε το παλαιότερο από τα δύο εκκλησάκια, του αγίου Νικολάου, ενώ στα βόρεια βρίσκεται του αγίου Αντωνίου.

Ελληνιστική εποχή–14^ος αιώνας

Ορθογωνισμένος και πριονισμένος ογκόλιθος, απομεινάρι του τείχους του Αιγινίου / Σταγών / Καλαμπάκας στην περιοχή της Αγλίστρας.⁶

Είναι γνωστό πως το Αιγίνιον κατά την ελληνιστική εποχή⁷ και οι Σταγοί κατά την μεσαιωνική περίοδο⁸ περιβάλλονταν από τείχος.⁹

Κατά τη μακραίωνη αυτή περίοδο, υπήρχαν μέσα στην τειχισμένη πόλη αλλά και έξω απ’ αυτή κάποια κτήρια που χρησίμευαν είτε ως στρατώνες και χώροι φύλαξης του στρατιωτικού οπλισμού και άλλου υλικού είτε ως φυλάκια–παρατηρητήρια. Από τον 14^ο αιώνα Κ.Χ.¹⁰ και εξής και μέσα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας¹¹ που ακολούθησε, πολλά απ’ αυτά τα κτήρια, τα οποία ανήκαν στην πόλη και όχι σε ιδιώτες, μετατράπηκαν σε ναΰδρια ενώ άλλα καταπατήθηκαν από ιδιώτες κατοίκους.

Ως τέτοια κτήρια για την Καλαμπάκα και τη γύρω περιοχή θεωρούμε τα εκκλησάκια των αγίων Βασιλείου και Κωνσταντίνου (39.710051, 21.625551) καθώς και των αγίων Πάντων (39.709877, 21.628472) μέσα από το τείχος, του αγίου Γεωργίου Σοποτού (39.711007, 21.630220), του αγίου Δημητρίου (39.707976, 21.630602), του προφήτη Ηλία (39.701972, 21.618194) κ.ά. εκτός τού τείχους.

Υπολείμματα τείχους Καστρακίου.

 

Επίσης, στη βορειοανατολική πλευρά του τείχους–καστρακίου (καστράκι→Καστράκι) που υπήρχε στη θέση 39.71433, 21.6238, ανάμεσα από τα βράχια Σουρλωτή, Χάλασμα και Πυξάρι, και χρησίμευε στη φύλαξη των διόδων προς Καλαμπάκα από το βορειοδυτικό μέρος της, στρατιωτικά βοηθητικά κτήρια πρέπει να ήταν ο σημερινός κοιμητηριακός ναός του αγίου Νικολάου (39.714035, 21.623752) όπως και το λεγόμενο κελί του Κωνστάντιου (39.714227, 21.625045).

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και εντεύθεν, καθώς η Θεσσαλία αλλά και ολόκληρη η Ελλάδα είχαν κατακτηθεί από τους οθωμανούς και δεν υπήρχε πλέον η ανάγκη για τέτοια αμυντικά συστήματα εντός της πόλης, το τείχος της Καλαμπάκας αφέθηκε να καταστραφεί και οι πέτρες του χρησιμοποιήθηκαν ως δομικό υλικό από τους κατοίκους για τα σπίτια τους, ενώ τα έρημα πλέον στρατιωτικά κτήρια μετατράπηκαν σε ναΰδρια.

Ένα τέτοιο κτήριο υποπτευόμαστε πως ήταν και ο σημερινός ναΐσκος των αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας.

Πώς όμως και γιατί επέλεξαν οι Καλαμπακιώτες τούς δύο αυτούς αγίους να τιμώνται στο συγκεκριμένο ναΰδριο;

14^ος αιώνας: Άγιος Νικόλαος & Αναπαυσάς Αγίου Όρους → Άγιος Νικόλαος Αναπαυσάς Μετεώρων → Άγιος Νικόλαος Σταγών

Ας αναρωτηθούμε καταρχάς γιατί ο ναός τιμάται επ’ ονόματι του αγίου Νικολάου, ενός αγίου κατεξοχήν ναυτικού. Σήμερα βέβαια ο άγιος Νικόλαος συνηθίζεται να τιμάται με ναούς σε όλη την Ελλάδα, όχι μόνο σε παραθαλάσσιες περιοχές. Πριν όμως από το 1621, που είναι η παλαιότερη γνωστή ημερομηνία ύπαρξης του καλαμπακιώτικου αυτού ναού, γνωστή από επιγραφή, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν ήταν και τόσο συνηθισμένο το γεγονός να τιμώνται εκκλησίες προς τιμήν του αγίου αυτού σε περιοχές μακριά από θάλασσα.

Το κλειδί για την απάντηση νομίζουμε πως βρίσκεται στην εξής παρατήρηση του μελετητή Τριαντάφυλλου Παπαζήση: «Το ταβάνι του ναού (αγίου Νικολάου Καλαμπάκας) είναι πανομοιότυπο με το ταβάνι του καθολικού της μο­νής του αγίου Νικολάου Αναπαυσά.»¹²

Απ’ αυτό θα μπορούσε κάποιος να συμπεράνει πως, όταν στις αρχές τού 18^ου αιώνα —όπως θα δούμε παρακάτω— οι μοναχοί του Αναπαυσά φρόντισαν για την κατασκευή της ξύλινης φάτνωσης στο καθολικό της μονής τους, μερίμνησαν επίσης και για το ομώνυμο ναΰδριο στην Καλαμπάκα, στέλνοντας τους ίδιους μαστόρους και σ’ αυτό, επειδή αυτό το τελευταίο αποτελούσε —ενδεχομένως— μετόχι τους (καθώς θα αναλύσουμε κατωτέρω) στην πόλη των Σταγών.¹³ Εξάλλου, έχουμε την σπάνια σύμπτωση να συνεορτάζουν στο ίδιο εκκλησιαστικό καθίδρυμα οι άγιοι Νικόλαος και Αντώνιος.

Οπότε, αν ο ναΐσκος του αγίου Νικολάου Καλαμπάκας δημιουργήθηκε εξ αρχής ώστε να τιμάται στο όνομα του ιδίου φερωνύμου αγίου με το καθολικό της μονής Αναπαυσά, το ερώτημα μετατίθεται: Τι δουλειά είχε στον στεριανό και μακριά από τη θάλασσα χώρο των Μετεώρων ο άγιος Νικόλαος;¹⁴

Χάρτης Αγίου Όρους. Επιμέλεια χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας

 

Όπως και πολλές άλλες μετεωρίτικες μονές,¹⁵ έτσι και η μετεωρίτικη μονή αγίου Νικολάου Αναπαυσά φαίνεται ότι πρωτοκατοικήθηκε από μοναχούς που πρότερα είχαν μονάσει σε αγιορείτικες μονές.¹⁶

Γνωρίζουμε ότι ο όσιος μεγαλομετεωρίτης Αθανάσιος είχε βρεθεί στο Άγιο Όρος «ἐν τῇ σκήτῃ τῇ λεγομένῃ Μαγουλᾶ»¹⁷ κι ότι εκεί κοντά υπήρχε «ναός τις τοῦ ἁγίου Νικολάου»,¹⁸ πιθανόν στην περιοχή που ασκήτευε η ηγετική μορφή του αγιορείτικου Ησυχασμού, ο όσιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης,¹⁹ και στην οποία αργότερα χτίστηκε η αγιορείτικη μονή Γρηγορίου «σεμνυνομένη ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Ἁγίου Νικολάου».²⁰

Αγιορείτικη μονή Γρηγορίου με τον ναό του αγίου Νικολάου.

Στην ίδια αγιορείτικη περιοχή και λίγο δυτικότερα των προαναφερομένων υπήρχε μονύδριο με την επωνυμία Αναπαυσάς (!), το οποίο στα 1329 προσαρτήθηκε στη μονή Κουτλουμουσίου από μοναχό τού Αναπαυσά, τον Ισαάκ, που τότε κατείχε το εκκλησιαστικό αξίωμα του Πρώτου στο Άγιο Όρος (1316–1345).²¹ Όπως μάλιστα βλέπουμε σε σύγχρονο χάρτη η περιοχή αυτή ακόμη ονομάζεται Αναπαψία.

http://www.topoguide.gr.

Συμπεραίνουμε λοιπόν πως λίγο μετά από την άφιξη του οσίου μεγαλομετεωρίτη Αθανασίου —που ανήκε στον ευρύτερο κύκλο των μαθητών του οσίου Γρηγορίου του Σιναΐτη²²— στην περιοχή των Σταγών, κι άλλοι αγιορείτες από την ίδια περιοχή, γνωστοί ήδη του Αθανασίου από τη διαμονή του στο Άγιο Όρος, έφθασαν κι εγκαταστάθηκαν στα μετεωρίτικα βράχια. Κάποιοι στον βράχο του Καλλιστράτου,²³ άλλοι αλλού κι άλλοι στον βράχο του Αναπαυσά, χτίζοντας αρχικά εκκλησία προς τιμήν του θεμελιωτή του μοναχισμού (και Ησυχασμού) Αγίου Αντωνίου²⁴ και εν συνεχεία του αγίου Νικολάου, που έλαβε την προσωνυμία Αναπαυσάς, εξαιτίας της ομώνυμης αγιορείτικης μονής, από την οποία είχαν έρθει.²⁵

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό των σχέσεων Μεγάλου Μετεώρου και Αναπαυσά πως στη «διαθήκη» του ο όσιος Αθανάσιος ζητά η εκλογή ηγουμένου στο Μεγάλο Μετέωρο να είναι σύμφωνη με τη γνώμη «τοῦ ἡγουμένου τοῦ Ἁγίου Νικολάου.»²⁶

Κι έτσι το όνομα του προστάτη των θαλασσίων ταξιδιών αγίου Νικολάου, από το παραθαλάσσιο Άγιο Όρος έφθασε να τιμάται στα πολύ απέχοντα από τη θάλασσα Μετέωρα, κι από κει μέσα στην πόλη των Σταγών, συνδεόμενο στο δίδυμο εκκλησάκι της Καλαμπάκας και με το όνομα του θεμελιωτή του μοναχισμού αγίου Αντωνίου.²⁷

Και πότε πρωτοανεγέρθηκε ο καλαμπακιώτικος ναός του αγίου Νικολάου; Στα 1621 που έχουμε την πρώτη μνεία σε επιγραφή εντός του ναού, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω; Όχι, καθώς στα 1621 «ἀνεκαινίσθη» και φαίνεται πως τότε ήταν ήδη υπεραιωνόβιος!

Υποσημειώσεις

¹ https://commons.wikimedia.org.

² Stutte–Hasse ²2000 (Meteora II), 200, 203, 227.

³ Αθανασούλας 2016 (εκκλησίες), 139.

⁴ Πασαλή 1992 (δισυπόστατοι), 46.

⁵ Νημάς 2002 (μνημεία), 52.

⁶ Για την Αγλίστρα βλ. Βλιώρας ²2023 (Αγλίστρα).

⁷ Æginium κατά τη Ρωμαιοκρατία: Titus Livius, Ab Urbe Condita (εκδ. A. H. McDonald, 1969), 32, 15, 4, 1–5, 1.

⁸ Ιωάννης Ϛʹ Καντακουζηνός, Ἱστορία (εκδ. L. Schopen, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn: Weber 1828), 1, 474, 1–4.

⁹ Leake I 1835 (travels), 421–422, Leake 2001.39 (ταξίδι), 15, Leake IV 1835 (travels), 536–537, Leake 2000.38, 165, Νικολάου–Κραβαρίτου 2012 (πόλεις Θεσσαλίας), 48, Βλιώρας 2024 (Καλαμπάκα), Αλμπάνης 2007 (Αιγίνιον), 178 κ.ε.

¹⁰ Οι όροι Κοινή Χρονολογία (Κ.Χ.), Κοινή Εποχή (Κ.Ε.), Κοινή Περίοδος (Κ.Π.) αφορούν την περίοδο που ξεκινάει από το έτος 1 και εντεύθεν. Χρησιμοποιούνται για το σύστημα υπολογισμού των ετών το οποίο είναι χρονολογικά ταυτόσημο με το σύστημα «έτος Κυρίου» (Anno Domini / A.D. στα λατινικά), με λιγότερο, όμως, θρησκευτικό χρωματισμό. Αντίστοιχα, στην ελληνική γραμματεία είναι το ισοδύναμο τής έκφρασης «μετά Χριστόν» (μ.Χ.).

¹¹ Για την κατάκτηση των Σταγών και της γύρω περιοχής από τους οθωμανούς βλ. Βλιώρας ³2022 (Καλαμπάκα), 6 κ.ε.

¹² Παπαζήσης 1997 (Καλαμπάκα), 55. «Το παλαιό ταβάνι, ίσως το πρώτο, ήταν πανομοιότυπο με το ταβάνι του καθολικού της Μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων.» Ψαρρής 2022 (πανηγύρισε), 18.

¹³ Όπως —ενδεχομένως— μετόχι της μονής Βαρλαάμ (Αγίων Πάντων) αποτέλεσε, επί μητροπολίτη Σταγών Παρθενίου (1751–1784), και η «αγι–Απάντηση», δηλαδή ο ναΐσκος των αγίων Πάντων (1761), είκοσι περίπου μέτρα ανατολικότερα του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας. «Ο Σταγών Παρθένιος είχε “την μετάνοιάν του” στη μονή Βαρλαάμ, δηλαδή ήταν αδελφός της μονής και είχε εκεί το μοναστικό του καταφύγιο.» Σοφιανός 2005 (Παρθένιος), 292.

¹⁴ «Στρατηγέ, τι ζητούσες στη Λάρισα εσύ, ένας Υδραίος;», όπως θα αναρωτιόταν και ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος (στο ποίημα Μπολιβάρ (1944), στη συλλογή Ποιήματα Βʹ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1977).

¹⁵ Για τις μονές Καλλιστράτου και Ρουσάνου ετοιμάζουμε προς δημοσίευση σχετική μελέτη.

¹⁶ «Η επιτυχία πάντως του μετεωρίτικου μοναχισμού οφείλεται στην μετάγγιση που υπέστη από το Άγιον Όρος.» Γουλούλης 1994 (Αθανάσιος), 194.

¹⁷ Σοφιανός 1990 (Αθανάσιος), 135 (Βίος, § 10).

¹⁸ Σοφιανός 1990 (Αθανάσιος), 135 (Βίος, § 14).

¹⁹ Δεληκάρη 2003, 93–112.

²⁰ «Ἡ ἱερὰ μονὴ ἁγίου Γρηγορίου, σεμνυνομένη ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Ἁγίου Νικολάου, συνέστη περὶ τὰ τέλη τοῦ ιγʹ αἰῶνος. Πρώτιστος οἰκιστὴς καὶ κτίτωρ ταύτης ἐστὶν ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης (…). Ὁ ἅγιος οὗτος ἐν τῇ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Σκήτῃ τοῦ Μαγουλᾶ τὸ πρῶτον ἐμβιώσας, διὰ μείζονα ἡσυχίαν ἀνεχώρησεν ἐκεῖθεν, καὶ ἐλθὼν κατῴκησεν ἐν τῷ παρὰ τὸν χείμαῤῥον «Χρέντελι» καὶ σήμερον ἔτι σωζομένῳ σπηλαίῳ, κειμένῳ πρὸς ἀνατολὰς τῆς μονῆς καὶ 300 περίπου μέτρα ἄνωθεν ταύτης, συνοδευόμενος ὑπὸ τῶν μαθητῶν του Γερασίμου καὶ Ἰωσὴφ τῶν ἐξ Εὐρίπου, Νικολάου τοῦ ἐξ Ἀθηνῶν, Μάρκου τοῦ θεωρητικωτάτου, Καλλίστου τοῦ μετέπειτα Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Ἰάκωβου τοῦ ὕστερον ἀρχιερέως Σερβίων χρηματίσαντος, Γρηγορίου τοῦ ἀπὸ Συριάνων καὶ ἄλλων. Οὕτως ἡσύχαζον ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τῇ οὕτω καλουμένῃ τοῦ Χρέντελι, πλὴν εἰς τούτους τοὺς ἐρημικοὺς τόπους ὅπου ἦτον τότε, ἔκτισε πρῶτος Κελλία, εἰς τὰ ὁποῖα καὶ συχνὰ μετατόπιζε, τὰ ὁποῖα Κελλία ἔλαβον τὴν προσηγορίαν νὰ λέγωνται τοῦ Γρηγορίου, τὰ ὁποῖα κατέλαβον κληρονομικῶς οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ, ὡς ἀκολούθως διαδοχικῶς, καὶ μονὴν τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου λεγομένην ἀποκαταστήσαντες καὶ εἰς ὄνομα τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ καθιερώσαντες κατὰ τὸ ἔτος ͵ϛωιηʹ (6818≈1309/10), ἰνδικτιῶνος ηʹ.» Αγγελάκος 1921, 43.

²¹ «Αναπαυσά. Ιδρυμένη στα περίχωρα των Καρυών, γειτονικά προς την Αλυπίου, έφερε επίσης το λογιότερο όνομα Αναπαύσεως, καθώς και άλλα (Αναπαυσίου, Αναπαυσία, Αναπαψίου, Αναπαψίας). Ο ηγούμενός της Κωνσταντίνος υπογράφει πράξη τού 1079, ο δε Θεοφύλακτος την πράξη του Ιωάννη Ταρχανειώτη, το 1108. Αργότερα, το 1257 λόγω παρακμής παραχωρήθηκε ως κελλί στον ηγούμενο της Αλυπίου Θεοφάνη διά βίου. Αφού απέκτησε πάλι την αυτονομία της, προσέφερε στο Όρος κατά το πρώτο ήμισυ τού 14^ου αιώνος τον πρώτο με την μακρότερη θητεία, τον Ισαάκ (1316–1345). Προσαρτήθηκε οριστικώς από αυτόν στην Κουτλουμουσίου το 1329.» Χρήστου 1987 (Όρος), 56–57.

²² Γόνης 2002, 68 & passim, Γουλούλης 2020 (Γρηγόριος), 43 & passim.

²³ Όπως θα δούμε σε μελλοντική μας μελέτη.

²⁴ «Ανεβαίνοντας σήμερα την κτιστή σκάλα, συνα­ντάει κανείς πρώτα, προς τα δεξιά, το πολύ μικρό παρεκκλήσι του αγίου Αντωνίου, του “καθη­γητή” της ερήμου και ηγετικής αυτής μορφής του ανατολικού μοναχισμού τού δʹ αιώνα. Το εκκλησάκι αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία της μονής, γιατί διατηρεί στους τοίχους του λίγα υπολείμματα τοιχογραφιών, μαυρισμένων σήμερα και δυσδιάκριτων, που ανάγονται όμως, κατά τους ειδικούς, στον ιδʹ αιώνα. Με βάση λοιπόν τη χρο­νολόγηση των σπαραγμάτων αυτών των τοιχογρα­φιών του παρεκκλησίου μπορεί κανείς να θέσει τις απαρχές του μοναστικού βίου πάνω στον βράχο του αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στον ιδʹ αιώνα. Άλλωστε, σύμφωνα με τελευταίες σύγχρονες γεωδαιτικές και αστρονομικές μεθόδους του τοπο­γράφου–μηχανικού του Ε.Μ.Π. κ. Γ. Πανταζή για τη διερεύνηση του προσανατολισμού των εκ­κλησιαστικών μνημείων, το εν λόγω παρεκκλήσι του αγίου Αντωνίου χρονολογείται ακριβώς στο έτος 1350.» Σοφιανός–Τσιγαρίδας 2003 (Αναπαυσάς), 31, Πανταζής 2002 (διερεύνηση), 116.

²⁵ Πιθανόν ρόλο στην μετοίκησή τους έπαιξε και ο «Πρώτος» του Αγίου Όρους μοναχός Ισαάκ, που μόναζε αρχικά στην ίδια μ’ αυτούς μονή και —ως εκ της θέσεώς του— γνώριζε τα καθέκαστα για τον Γρηγόριο τον Στυλίτη ή Βυζάντιο / Πολίτη ή Πάνυ ή Δριμύ (Γόνης 2002, 71–75) και τον μαθητή του μεγαλομετεωρίτη Αθανάσιο.

²⁶ «Ὅτε δὲ συμβῇ κοιμηθῆναι τὸν ὑπ᾽ ἐμοῦ ἄρτι προτραπέντα τοῦ ἄρχειν, γενέσθω ἐκλογὴ ἐκ τῶν εὑρισκομένων ἀδελφῶν καὶ ἀναβιβαζέσθω κἂν οἷος ἔνι καὶ οὐκ ἄλλοθεν, ἐπεὶ οὐ προκόψει· ἔστω δὲ καὶ μετὰ γνώμης τοῦ ἡγουμένου τοῦ Ἁγίου Νικολάου.» Σοφιανός 1990 (Αθανάσιος), 149–150 (Βίος, § 38), Σοφιανός–Τσιγαρίδας 2003 (Αναπαυσάς), 32, 34, Σοφιανός 2012² (οδοιπορικό), 181–182. Αντίθετα ο Γουλούλης 1994 (Αθανάσιος), 194 κ.ε., εκφράζει τη γνώμη πως ο άγιος Νικόλαος που αναφέρεται εδώ είναι το μετόχι της μονής Ζαβλαντίων στα Τρίκαλα και επιχειρηματολογεί σχετικά. Δεν αποκλείεται βέβαια και το τρικαλινό αυτό μετόχι, που πρώτη φορά αναφέρεται στα 1336, για τον ίδιο λόγο με τον Αναπαυσά να αφιερώθηκε στον Άγιο Νικόλαο, με τη μεσολάβηση και του φιλοησυχαστή μητροπολίτη Λαρίσης Αντωνίου, αν και υποπτευόμαστε πως «υπεύθυνος» για την επιλογή του αγίου στον οποίο είχε αφιερωθεί είναι ο μητροπολίτης Λαρίσης (με έδρα τα Τρίκαλα) Κυπριανός, που στις αρχές τού 14^ου αιώνα είχε διατελέσει για ένα διάστημα ηγούμενος της μονής αγίου Νικολάου Λυκοστομίου, πριν αναλάβει τη θέση του στα Τρίκαλα. Βλ. Γουλούλης 1991 (Κυπριανός), 28–30.

²⁷ Αν και αυτόνομο εκκλησάκι του αγίου Αντωνίου δημιουργήθηκε, όπως θα δούμε παρακάτω, στα βόρεια του ναΐσκου του Αγίου Νικολάου σε μεταγενέστερη εποχή. Οπωσδήποτε όμως τιμόταν από την αρχική ανέγερση του ναϋδρίου του αγίου Νικολάου και ο άγιος Αντώνιος, όπως και στη μονή Αναπαυσά.