Θεολογία και φιλοσοφία. Αντίθεση ή σύγκραση; – Γράφει ο π. Ηρακλής Φίλιος

Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου

Θεολόγου, Βαλκανιολόγου

Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων

Εισαγωγή.

Υπάρχει διάχυτη η άποψη πως η φιλοσοφία και η θεολογία βρίσκονται σε αντίθεση. Ο ισχυρισμός μάλιστα πως είναι εκ διαμέτρου αντίθετες δεν αφήνει κανένα περιθώριο για αναζήτηση όλων εκείνων των στοιχείων που ενδεχομένως να αναδείξουν μία άλλη οπτική και θεώρηση των πραγμάτων. Μάλιστα έχει ειπωθεί πως, για παράδειγμα, ο φιλόσοφος Χρήστος Γιανναράς, ο οποίος έφυγε από την επίγειο ζωή πρόσφατα, υπήρξε καθόλα ένας σπουδαίος φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, όχι όμως θεολόγος. Είναι όμως έτσι;

Εξ όψεως, πράγματι, διαφαίνεται πως δεν υπάρχει κάποιος συσχετισμός ανάμεσα στα δύο μεγέθη. Ακόμη και η ερμηνεία των ίδιων των όρων φαίνεται να αποκλείει το ενδεχόμενο να υφίσταται κάποια σχέση ανάμεσα στη θεολογία και στη φιλοσοφία. Είναι άλλο το πεδίο με το οποίο ασχολείται η θεολογία και άλλο εκείνο της φιλοσοφίας [1]. Η φιλοσοφία δείχνει να αποτελεί μία έννοια και μία επιστήμη που δεν σχετίζεται με τον Θεό. Μάλιστα, όσοι ισχυρίζονται κάτι τέτοιο ομολογούν πως η φιλοσοφία αναφέρεται στον στοχασμό και στην λατρεία εθνικών θεών, ενώ η θεολογία αναφέρεται στην πίστη του Τριαδικού Θεού. Επομένως, αυτά τα δύο είναι ασυμβίβαστα μεταξύ τους. 

Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Η θεολογία αντιτίθεται στη φιλοσοφία και η δεύτερη στην πρώτη; Υπάρχει κάποιος ανταγωνισμός μεταξύ τους; Μήπως τα σημεία του επιστητού, τόσο της θεολογίας όσο και της φιλοσοφίας αντιμάχονται μεταξύ τους σε μία αέναη διαλεκτική, επιστημονική και υπαρξιακή σύγκρουση; Είναι διαφορετικά τα πεδία που ερευνούν, επιστημονικά, η θεολογία και η φιλοσοφία; 

Εύκολα λοιπόν διερωτάται κανείς, αυτό που είχε διερωτηθεί ο Τερτυλλιανός: ‘’Quoi de commun entre Athènes et Jèrusalem?’’ [2]. Δηλαδή, ‘’τί σχέση έχει η Αθήνα με την Ιερουσαλήμ;’’. Στο έργο του ο Τερτυλλιανός κάνει λόγο για δύο εκ διαμέτρου διαφορετικούς χώρους, όπου υφίσταται ένας ισχυρός ανταγωνισμός ανάμεση στην πίστη και στη λογική [3]. Και στις μέρες μας όμως πολλοί, είτε από ημιμάθεια, είτε από άγνοια, είτε από αμάθεια, ισχυρίζονται πως δεν υφίσταται καμία σχέση ανάμεσα στη θεολογία και στη φιλοσοφία, αντιμετωπίζοντας τη φιλοσοφία υποτιμητικά. 

Η φιλοσοφία.

Η φιλοσοφία δεν είναι κάτι αφηρημένο. Επίσης, οι φιλόσοφοι δεν είναι αλλοπαρμένοι και περίεργοι άνθρωποι, μήτε προέρχονται από κάποιον άλλο πλανήτη. Ο καθένας μπορεί να αναζητήσει και να φιλοσοφήσει. Εξάλλου, τί σημαίνει φιλοσοφία; Αγαπώ τη σοφία [4]. Δεν την κατέχω, την αναζητώ όμως, την αγαπώ. Η φιλοσοφία σημαίνει την αναζήτηση και όχι την κατοχή ενός πράγματος. Επίσης, η φιλοσοφία δεν είναι αποπαίδι της θεολογίας. Και φυσικά δεν είναι απόβλητη προς την τεκνογονία της αρετής, όπως μας λέει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης [5]. Ως όρος δηλώνει την έλλειψη της γνώσης, την οποία αναζητούμε, αλλά δεν κατέχουμε. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός δίνει έξι ορισμούς για τη φιλοσοφία. Στον έκτο ορισμό σημειώνει πως ‘’φιλοσοφία ἐστί φιλία σοφίας· σοφία δέ ἀληθής ὁ θεός ἐστιν’’ [6]. Αγαπώ την σοφία, μας λέει ο Δαμασκηνός, αλλά συνάμα σημειώνει πως αληθινή σοφία είναι ο Θεός. Έχουμε λοιπόν με τον Δαμασκηνό έναν συσχετισμό της φιλοσοφίας με τη θεολογία και ταυτόχρονα την οριοθέτηση της αληθινής σοφίας, η οποία συγκεντρώνεται στο πρόσωπο του Θεού. 

Υποσημειώσεις:

[1] Βλ. Strauss, L., Jewish Philosophy and the Crisis of Modernity, State University of New York Press, New York 1997, p. 123.

[2] Tertullianus, De praescriptione haereticorum, Picard, Paris 1907, p.17.

[3] Ό.π.

[4] M. Μπακούνιν, Περί της φιλοσοφίας, 1840, ανατύπωση Μόσχα 2000, σσ. 31-34.

[5] Γρηγορίου Νύσσης, Εἰς τό Ἆσμα τῶν Ἀσμάτων, GNO VIII.I, σ. 43.21-25: ‘’Ἔστι γάρ τι καί τῆς ἔξω παιδεύσεως πρός συζυγίαν ἡμῶν εἰς τεκνογονίαν ἀρετῆς οὐκ ἀπόβλητον. Καί γάρ ἡ ἠθική τε καί φυσική φιλοσοφία γένοιτο ἄν πότε  τῷ ὑψηλοτέρῳ βίῳ σύζυγός τε καί φίλη καί κοινωνός τῆς ζωῆς’’.

[6] Ιωάννη Δαμασκηνού, Πίναξ σύν θεῷ τῶν φιλοσόφων κεφαλαίων τοῦ Δαμασκηνού, PG 96, 66Α.