Ο αγιογράφος Θεοφάνης και οι αριστουργηματικές τοιχογραφίες του στην Ι.Μ. Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, στα Μετέωρα

Είχε βρέξει την προηγούμενη, όταν πήγαμε στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, στα Μετέωρα.

Δίπλα στον δρόμο, απέναντι από το μοναστήρι, έως πέρα όπου μετεωρίτικοι Βράχοι φτάνουν ως το χωριό Καστράκι και που μέσα τους βρίσκεται η μονή Αγίου Γεωργίου του Μανδηλά (απρόσιτη, μια φορά τον χρόνο μόνο, του Αγίου Γεωργίου, ανεβαίνουν με ορειβατικά σχοινιά και αφήνουν μαντήλι-τάματα των πιστών, αυτά άλλωστε είναι που φαίνονται απ’ τον δρόμο και υποδηλώνουν το μέρος της εγκαταλελειμμένης μονής) βρίσκονται μερικά αμπελάκια και περιβολάκια.

Ακούγονταν πουλιά να κελαηδάνε από εκεί, ο αέρας μύριζε νοτισμένο χώμα, η κίνηση λιγοστή (ήταν καθημερινή, το Σαββατοκύριακο η κίνηση είναι πολύ μεγάλη), τα αυτοκίνητα στο πάρκινγκ του μοναστηριού λιγοστά. Ούτως ή άλλως, οι περισσότεροι επισκέπτες των Μετεώρων προτιμούν να ανηφορίζουν για τα άλλα μοναστήρια. Γαλήνη.

Αυτό το μοναστήρι, το πρώτο των Μετεώρων ερχόμενοι από τον δρόμο του Καστρακίου, δεν θα ήταν παρά ένα μικρό και ταπεινό μοναστήρι των Μετεώρων συγκρινόμενο με τα υπόλοιπα, λαμπρά, μετεωρίτικα μοναστήρια, κουρνιασμένο σε έναν χαμηλό Βράχο (αντιπαραβαλλόμενο με τους υπόλοιπους γίγαντες των Μετεώρων από ψαμμίτη) αν δεν είχε μια ιδιαιτερότητα: έχει αγιογραφηθεί απ’ τον σημαντικότερο ίσως Έλληνα εικονογράφο του πρώτου μισού του 16ου αι. και έναν από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της Κρητικής Σχολής αγιογραφίας, τον Θεοφάνη τον Κρητικό ή Θεοφάνη Μπαθά Στρελίτζα.

Λόγος από μόνος του αρκετός για κάποιον να επισκεφτεί το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά στα Μετέωρα.

Ο Θεοφάνης ο Κρης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης, γύρω στο 1490, αλλά όλα τα γνωστά του έργα έγιναν στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Προέρχονταν από οικογένεια ζωγράφων και ο ίδιος δίδαξε την τέχνη του στους γιους του Συμεών και Νεόφυτο (ή Νύφων κατ’ άλλους), καθώς και σε αρκετούς άλλους μαθητές, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, που σαν Ελ Γκρέκο δοξάστηκε σε Βενετία και Ισπανία αργότερα.

Γύρω στα 1527, για κάποιο λόγο που δεν γνωρίζουμε με σιγουριά, έγινε μοναχός. Είναι η εποχή που καλείται στα Μετέωρα για να αγιογραφήσει τη μονή Αναπαυσά.

Υπάρχει η ισχυρή υπόθεση ότι έργα του βρίσκονται και στη μονή Βαρλαάμ, επίσης στα Μετέωρα, αλλά επιβεβαιωμένα έργα του, υπογεγραμμένα από τον ίδιο, στα Μετέωρα,  βρίσκονται μόνο στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά.

Η τοιχογράφηση της μονής Αναπαυσά είναι το παλιότερο υπογεγραμμένο έργο του Θεοφάνη και φέρνει την προσωπική σφραγίδα με όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καλλιτέχνη. Ζωντάνια, πλαστικότητα, μαλακούς και φωτεινούς τόνους και γενικά υψηλή ποιότητα και τελειότητα στο σχεδιασμό και στη χρωματική απόδοση των μορφών.

Οι τοιχογραφίες που διακοσμούν το μικρό καθολικό της μονής θεωρούνται από τα πιο σημαντικά σύνολα της μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Στις κατακόρυφες επιφάνειες του νάρθηκα κυριαρχούν μεγάλες πολυπρόσωπες συνθέσεις. Στο βόρειο τοίχο του νάρθηκα τοποθετείται η επιβλητική παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, ενώ στον δυτικό τοίχο εικονογραφείται η Κοίμηση του Εφραίμ του Σύρου και η σπάνια παράσταση του Αδάμ που δίνει ονόματα στα ζώα. Στους δύο άλλους τοίχους, στην κατώτερη ζώνη παριστάνονται ολόσωμοι όσιοι και άγιοι ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν οι κτήτορες, ο μητροπολίτης Λαρίσης Διονύσιος και ο έξαρχος Σταγών Νικάνορας δίπλα στην Παναγία και τον Άγιο Αθανάσιο τον Μετεωρίτη. Στην ανώτερη ζώνη απεικονίζονται η Κοίμηση του Αγίου Νικολάου και σκηνές από τα θαύματα του Χριστού. Στον κυρίως ναό, στην κορυφή του τρούλου, δεσπόζει ο Παντοκράτορας, χαμηλότερα απεικονίζεται η Θεία Λειτουργία και οι Προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Στους τοίχους του κυρίως ναού απεικονίζονται στην κατώτερη ζώνη ολόσωμοι Άγιοι, λίγο ψηλότερα Άγιοι σε στηθάρια και στην ανώτερη ζώνη σκηνές από το Δωδεκάορτο, σκηνές από τη ζωή, τα πάθη και την Ανάσταση του Χριστού. Λόγω του μεγάλου αριθμού των σκηνών που συνθέτουν το εικονογραφικό πρόγραμμα του καθολικού, του οποίου οι επιφάνειες για τοιχογράφηση ήταν περιορισμένες, πολλές από αυτές τις σκηνές έχουν το μέγεθος μιας φορητής εικόνας.

Ζητάμε συγνώμη αλλά η φωτογράφησή μας σε καμιά περίπτωση δεν αποδίδει το μεγαλείο του καλλιτέχνη και των έργων του. Ο φωτισμός ήταν χαμηλός, κάτι που δυσκολεύει τον φωτογράφο αλλά που αναντίρρητα προστατεύει τις τοιχογραφίες. Ορισμένες που είχαν μεγάλο πρόβλημα ευκρίνειας, τις αντικαταστήσαμε με άλλες που βρήκαμε στο διαδίκτυο.

Όπως οι περισσότεροι Κρητικοί ζωγράφοι της εποχής του, φαίνεται να έχει μερικώς επηρεαστεί στην τεχνοτροπία του από τη δυτικότροπη, Ιταλική κυρίως, έκφραση.

Υπάρχουν επίσης υιοθετημένα στοιχεία της Γερμανικής Αναγέννησης, αλλά αυτό δεν φαίνεται τόσο στη μονή Αναπαυσά, καθαρότερα φαίνεται στη μεταγενέστερη αγιογράφηση της μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος, όπου και φαίνεται η επιρροή του Άλμπρεχτ Ντύρερ.

Ο Θεοφάνης ήταν από τους ελάχιστους αγιογράφους που δεν χρησιμοποιούσαν ανθίβολα στο έργο τους. Πρόκειται για ζωγραφικό σχέδιο με διάτρητα περιγράμματα που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί και Μεταβυζαντινοί ζωγράφοι για να αποτυπώσουν το σχέδιο στην επιφάνεια που ήθελαν να ζωγραφίσουν. Επάνω στο ανθίβολο έριχναν καρβουνόσκονη, η οποία περνούσε μέσα από τις τρύπες και έτσι αποτυπωνόταν το σχέδιο.

Με τον καιρό τα ανθίβολα έγιναν ιδιαίτερα πολύτιμα και   μεταβιβάζονταν από ζωγράφο σε ζωγράφο, μέσω πώλησης, ανταλλαγής ή κληρονομιάς, μεταφέροντας την ιδιαίτερη εικονογραφική παράδοση από το ένα καλλιτεχνικό εργαστήριο στο άλλο.

Ο Θεοφάνης όμως ζωγράφιζε από μνήμης γι’ αυτό και είναι δύσκολο να αντιγραφεί. Επιπλέον αρκετά έργα του αφορούν πρωτότυπες, «αντισυμβατικές» και μη καθιερωμένες παραστάσεις. Ένα από τα πιο «αντισυμβατικά» έργα του, βρίσκεται ακριβώς στη μονή Αναπαυσά: πρόκειται για την ονοματοδοσία των ζώων από τον Αδάμ.

Το 1535 εισέρχεται στη αδελφότητα της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου όρους, όπου βρίσκονται ήδη και τα δυο παιδιά του ως μοναχοί, ενώ το 1545 εγκαθίσταται στην πρωτεύουσα του Όρους, Καρυές.

Στο Άγιο Όρος θα δραστηριοποιηθεί έντονα και θα δημιουργήσει μερικά από τα καλύτερα έργα της ώριμης ηλικίας του.

Μαζί με τους γιους και Κρητικούς μαθητές του, τοιχογραφεί το καθολικό της μονής Κουτλουμουσίου (1540), την τράπεζα της μονής Φιλοθέου (1540), το καθολικό της μονής Διονυσίου (1547) και τα καθολικά των μονών Δοχειαρίου (1568) και Ιβήρων.

Το 1535 ζωγραφίζει αριστουργηματικά το καθολικό της μονής της Λαύρας.

Εκεί όμως όπου ο Θεοφάνης μεγαλουργεί, είναι στις τοιχογραφίες του καθολικού της μονής Σταυρονικήτα.

Ο θάνατος θα τον βρει στην Κρήτη το 1559.

Η τέχνη όμως του Θεοφάνη, όπως αυτή διδάχθηκε στα παιδιά του, δεν εγκατέλειψε την περιοχή των Μετεώρων: 46 χρόνια μετά την αγιογράφηση από τον ίδιο της μονής του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, ο γιος του Νεόφυτος θα επανέλθει στην περιοχή το 1573 και θα δημιουργήσει αρκετές από τις τοιχογραφίες του μνημειώδους ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα.

 

Για τον Δήμο Μετεώρων,

– Μαραγκάκης Μανώλης, πτυχιούχος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, Ιστορίας & Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

– Γιώτας Ευθύμιος, πτυχιούχος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, υπάλληλος Δήμου Μετεώρων