Όρος Κράτσοβο / Κράτζοβο
«Τα Χάσια είναι ο σύνδεσμος μεταξύ των Καμβουνίων ορέων της Περραιβίας (…) και της Πίνδου· με κατεύθυνση από τα βόρεια προς τα νότια, αρχίζουν από το σερπεντικό βουνό Κράτσοβο.[1] (…) Το τελευταίο είναι ίσως το αρχαίο Ποῖον,[2] το οποίο βρισκόταν στην Πίνδο, στα σύνορα της Θεσσαλίας με τη Μακεδονία.»[3]
Το Κράτσοβο ή Κράτζοβο[4] είναι το κατεξοχήν όρος των Χασίων. Βρίσκεται ανάμεσα από τα χωριά Τρυγόνα και Κακοπλεύρι, στη θέση 39.808055, 21.410665, και έχει υψόμετρο 1565 μ. Ο Νίκος Νέζης ονομάζει την κορυφή Κράτσοβο[5] ή Μύτικα.[6] Άλλες κορυφές τριγύρω είναι τα Βαλκανάρια,[7] ο Προφήτης Ηλίας,[8] το Μεσοβούνι,[9] η Καστέλλα[10] κ.ά.
Ποταμός Κράτζοβας (Κρατζοβίτικος)
Το γεφύρι στο ρέμα Μπουντιά στα Βακαρέτσια. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 15.07.2020.
«Κατεβαίνοντας τα υψώματα και προχωρώντας προς τον ποταμό Κράτζοβα[11] ή Μερίτσα, τον οποίο περάσαμε από μία ψηλή γέφυρα, ανοίχθηκε μπροστά μας η θέα της εισόδου στη Θεσσαλία, ανάμεσα στους εξαίσιους βράχους των Μετεώρων (…) Ο ποταμός Κράτζοβας, στο χαμηλότερο τμήμα της πορείας του, κυλά μέσα από ένα πυκνό δάσος μεγάλων πλατανιών.»[12]
Ετυμολόγηση ορεωνυμίου Κράτζοβο
Το ορεωνύμιο Κράτσοβο ετυμολογείται από την πρωτοσλαβική λέξη *krajь,[13] που σημαίνει «άκρη, τέρμα, μύτικας» (πβ. σλαβική kraj: άκρο, τέρμα, περιοχή) και το πρωτοσλαβικό επίθημα –ovъ.[14]
Κόλι Κράτζοβου
«Προς το τέλος του έτους 1809 που πέρασε ο Άγγλος περιηγητής William Martin Leake (Γουλιέλμος Μαρτίνος Λήκιος) από την περιοχή της Καλαμπάκας ο καζάς των Τρικάλων ήταν διαιρεμένος σε οκτώ κόλια.[15] Το ένα από αυτά ήταν»[16] του Κράτζοβου. «Ο καζάς, δηλαδή το διαμέρισμα, των Τρικάλων διαιρείται σε οκτώ κόλια, σύμφωνα με το σύστημα διακυβέρνησης του Αλή πασά, τα οποία περιλαμβάνουν συνολικώς 180 οικισμούς. Η αστυνόμευση σε κάθε κόλι είναι κάτω από τις διαταγές του καπετάνιου των αρματολών. Τα κόλια αυτά είναι τα εξής: (…) 7)Της Κράτζοβας / Κράτζιοβας. Στο κόλι αυτό είναι το χωριό Μερίτζα, που προανέφερα και λίγο ψηλότερα το ποτάμι Μπόζοβο,[17] κοντά στο οποίο υπάρχουν αρχαία ερείπια. (…) 8)Των Χασίων. Στο κόλι αυτό συμπεριλαμβάνονται τώρα μόνο έξι μικρά χωριά. Η Ντισικάτα,[18] με 300 σπίτια, στα όρια των μακεδονικών πεδιάδων, πέντε ώρες από τα Γρεβενά και τα Χάσια, και δέκα από τα Τρίκαλα, ανήκε κάποτε στα Χάσια αλλά τώρα πληρώνει τους φόρους στο Ζιτούνι (Λαμία). Η Ζιμνιάτζα,[19] η οποία επίσης βρίσκεται στη βόρεια πλευρά των Χασίων, στο ίδιο μέρος με την Ντισικάτα, με τον ίδιο τρόπο (φορολογικώς) ανήκει τώρα στη Λάρισα. Τα Χάσια, τα οποία, όπως και ο Ασπροπόταμος, είναι παλιά ελληνική γεωγραφική διαίρεση, περιελάμβαναν παλιότερα (αυτό ισχύει ακόμα στην καθομιλουμένη) όλη την ορεινή περιοχή που εκτείνεται από τις πεδιάδες των Τρικάλων μέχρι τη Λάρισα, το Δεμενίκο (Δομένικο), τα Σέρβια και τα Γρεβενά.»[20]
Με άσπρο κύκλο οι οικισμοί που ανήκουν στο κόλι του Κράτσοβου σύμφωνα με το έγγραφο 666 του αληπασαλίδικου αρχείου. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
«Στο κόλι του Κράτζοβου ανήκαν οι οικισμοί: Βελιμίστι (Αγιόφυλλο), Γιωργίτζα (διαλυμένος οικισμός των Γρεβενών), Κακοπλεύρι, Καλαπόδι Τζίμπρα (διαλυμένος οικισμός των Γρεβενών), Κερασιά Μεϊντάνη (Μεγάλη Κερασιά), Λιμπόχοβο, Μιγκρίτζα (Οξύνεια), Μοκόσι (διαλυμένος οικισμός), Μπάλτινος (Καλλιθέα Γρεβενών), Ντζενεράδες (Κορυδαλλός), Οστροβός (Αγναντιά), Ροξιόρι (διαλυμένος οικισμός), Σταγιάδες, Στρούτζια (Πεύκη), Τζίγκορο (Άγιος Δημήτριος), Τζουραναίοι (Ορθοβουνι)».[21] Στο έγγραφο 666 του αληπασαλίδικου αρχείου, το οποίο θα δούμε παρακάτω, αναφέρονται αναλυτικά τα παραπάνω χωριά που περιλαμβάνει το κόλι.
Βλέπουμε λοιπόν ότι το κόλι του Κράτζοβου ξεκινάει στα δυτικά μετά από «το διαμέρισμα του Μαλακασίου του καζά των Ιωαννίνων»[22] κι έχει ως νότιο σύνορό του τον ποταμό Μαλακασιώτικο (άνω ρου του Πηνειού), μέχρι και την περιοχή της Καλαμπάκας, καθώς στα νοτιοανατολικά του σύνορα βρίσκεται το χωριό Ροξιόρι.[23] Τα ανατολικά του όρια οριοθετούνται από την περιοχή του χωριού Βελεμίστι ενώ προς βορρά περιλαμβάνει τα χωριά που βρίσκονται κοντά στις πηγές της Σιούτσας, παραποτάμου του Αλιάκμονα.
«Ανάλογη με την έκταση των αρματολικίων τους ήταν και η στρατιωτική δύναμη του κάθε αρματολού. Μία εικόνα αυτής της δύναμης παίρνουμε από τον πίνακα του ηγουμένου (;) της Μονής των Σταγιάδων της Καλαμπάκας, του έτους 1835, στον οποίο δίνει τη δύναμη των “ἐπισημότερων καπιτανάτων: Εἰς τὴν σειρὰν τοῦ ὄρους Πίνδου οἱ ἑξῆς: 1. εἰς Ἄγραφα, ὁ καπιτάν Τσάτζος μὲ 200 (παλικάρια), 2. εἰς Ἀσπροπόταμο, οἱ Στερναραῖοι μὲ 100 3. εἰς Κλινοβόπολιν, ὁ Κόρακας μὲ 100. 4.εἰς Κριάτσοβον ὁ Νάσιος Μάνδαλος μὲ 100. 5. εἰς Χάσια οἱ Ψειραῖοι μὲ 60. 6. εἰς Χάσια καὶ κάμπον οἱ Μπλαχαβαῖοι μὲ 120.»[24]
Ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα αναφέρονται ως κλεφταρματολοί στο κόλι του Κράτζοβου και στην περιοχή αυτή γενικότερα οι Μανταλαίοι.
Μανταλαίοι
Ετυμολογία
Το ανθρωπωνύμιο Μάνταλος / Μάνδαλος θα μπορούσε να προέρχεται από την μεσαιωνική ελληνική (& νεοελληνική) «μάνταλος: Σιδερένια ή ξύλινη ράβδος που κλείνει την πόρτα ή το παράθυρο από μέσα, σύρτης, αμπάρα.»[25] Η λέξη έχει περάσει και στην τουρκική ως mandal, απ’ την οποία επίσης θα μπορούσε να προέρχεται το νεοελληνικό ανθρωπωνύμιο.
1712.03.29: Δολοφονία Αθανασίου (;) γερο–Μάνταλου
Ο ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρος διασώζει μια ενθύμηση, που αναφέρεται στη δολοφονία κάποιου Μάνταλου στα 1712: «1712, Μαρτίου 29. Ἐσκότωσαν τὸν Μάνταλον».[26]
Δεν γνωρίζουμε ποιος είναι αυτός ο Μάνταλος, φαίνεται όμως να είναι η πρώτη φορά που αναφέρεται το όνομα της οικογένειας αυτής. Πιθανόν ο φονευθείς να δρούσε στην περιοχή των Χασίων στις αρχές του 18ου αιώνα[27] ή / και στο τέλος του 17ου και η δράση του ανάγκασε κάποιους (τους Τούρκους;) να τον δολοφονήσουν. Πιθανόν επίσης ο δολοφονηθείς να ήταν ο πατέρας του Γεωργίου Μάνταλου ή Κρατζοβίτη που ακολουθεί. Σ’ αυτή την περίπτωση το όνομά του θα μπορούσε να είναι Αθανάσιος, όπως και του γιου τού Γεωργίου και διαδόχου του στο αρματολίκι του Κράτζοβου.
Γεώργιος Μάνταλος ή Κρατζοβίτης
Ανάμεσα στα πρωτοπαλίκαρα αλλά και τους διαδόχους του Αθανασίου γερο–Βλαχάβα στο αρματολίκι των Χασίων, εκτός από τον γιο του παπα–Θύμιο, αναφέρεται από τον Κασομούλη και ο «Μάνταλος Κροτζοβίτης».[28] Πρόκειται για τον Γεώργιο Μάνταλο ή Κρατζοβίτη, ο οποίος ίσως είναι γιος[29] του δολοφονημένου Μάνταλου στις 29 Μαρτίου 1712. Σ’ αυτή την περίπτωση πρέπει να γεννήθηκε πριν από αυτή την ημερομηνία.
Έδρα αρματολικιού, περιουσιακή κατάσταση
«Πατρίδα των Μανταλαίων είναι η Μερίτσα (Οξύνεια), καθώς μας πληροφορεί ένα πιστοποιητικό του 1865, το οποίο παραχώρησαν στην Αθηνά Γιαννούλα Μάνταλου, στη Λαμία, 6 αγωνιστές του 1821. Στο πιστοποιητικό αυτό αναφέρεται ότι οι Τούρκοι δήμευσαν στη Μερίτσα τα κτήματα του πατέρα της, ήτοι: οικίες, αμπέλια και χωράφια μεγάλης έκτασης, καθώς επίσης και το τσιφλίκι τους στο Τζούγκουρο, όπου διέθεταν δασικές και λιβαδικές εκτάσεις και κάποιους μύλους.[30] Η τοποθέτηση, από τον γραφέα της πρόθεσης 215 της Μονής του Βαρλαάμ, των ονομάτων των Μανταλαίων ανάμεσα στους αφιερωτές του χωριού Τσούγκουρο μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στο χωριό αυτό είχαν την έδρα του αρματολικιού τους.»[31]
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο ΕΔΩ