Πολύς λόγος γίνεται μέσα στην Εκκλησία για το θέλημα. Πρέπει να θέλει ο άνθρωπος ή να πάψει να θέλει; Υπακοή σημαίνει κατάργηση του προσωπικού θελήματος; Το θέλημα εμποδίζει την πνευματική πρόοδο; Το θέμα δε αυτό συνδέεται με το ζήτημα της ελευθερίας και της ύπαρξης.
Έχουνε πολύ βάρος αυτά τα πράγματα. Κι αυτό καθότι έχουν να κάνουν με υπάρξεις, έχουν να κάνουν με πρόσωπα. Στο ευαγγέλιο της Κυριακής, ο Χριστός θεραπεύει έναν τυφλό στην Ιεριχώ. Ο τυφλός αναζητά τον Χριστό για να τον ελεήσει. Ο Χριστός δεν τον θεραπεύει αμέσως. Συνηθίζει να συναντά το ανθρώπινο πρόσωπο, να συζητά μαζί του, να γνωρίζεται μαζί του. Και πάντα ρωτάει ο Χριστός. Δεν εκβιάζει θελήσεις, ελευθερίες. ‘’Τί θέλεις να σου κάνω;’’ (Λουκ. 18, 41). Αυτό ρωτάει στον τυφλό.
Ο άνθρωπος πλάστηκε ελεύθερος. Ο Θεός του ‘δωσε το δικαίωμα να υπάρχει κατά την δική Του εικόνα. Αυτό το σημειώνει ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός τον 8ο αιώνα. Μας λέει πως το γεγονός ότι ο άνθρωπος πλάστηκε κατά την εικόνα του Θεού, σημαίνει πως πλάστηκε ελεύθερος. Ελεύθερος να θέλει, να γίνεται, να υπάρχει κ.ο.κ.. Είναι όμως πραγματικά ελεύθερος ο άνθρωπος; Απασχόλησε πολύ αυτό το θέμα και ιδίως τον υπαρξισμό. Ο Sartre, ο Heidegger, ο Camus εστίασαν στο ζήτημα της ελευθερίας. Αρχικά, ο Descartes είδε στην ύπαρξη την σκέψη ως λειτουργία της ψυχής. Το ίδιο μας λέει και ο Sartre στο βιβλίο του ‘’Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός’’. Μόνο που ο Sartre προχωράει παραπέρα. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, υποστηρίζει, επειδή δεν υπάρχει Θεός. Αν υπάρχει Θεός, τότε για εκείνον, ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος. Αποτελεί ο Θεός απειλή για την αυτεξουσιότητα του ανθρώπου; Συνάρτηση της ανθρώπινης ελευθερίας για τον φιλόσοφο είναι η τοποθέτηση του ανθρώπου εκτός του Θεού και των άλλων ανθρώπων. Γι’ αυτό και θα πει ‘’η κόλαση είναι οι άλλοι’’.
Η ύπαρξη έχει ταλαιπωρήσει πολύ τον άνθρωπο. Ο υπαρξισμός βασανίστηκε πολύ με την ελευθερία. Εδώ εμφανίζεται μία άλλη πτυχή του ίδιου ζητήματος. Προηγείται η ύπαρξη της ουσίας ή η ουσία της ύπαρξης; Δεν είναι ερωτήματα που απασχολούν τους πολλούς, την καθημερινότητα των ανθρώπων. Έχουν όμως μέγιστη σημασία για την κατανόηση των πραγμάτων και εμβάθυνση στις υπαρξιακές ανησυχίες και τοποθετήσεις του ανθρώπου. Ο Sartre, πάλι, θα υποστηρίξει πως η ύπαρξη προηγείται της ουσίας (l’ existence précède l’ essence). Πρώτα υπάρχει ο άνθρωπος και ακολουθούν όσα θα γίνει στο μέλλον. Ναι, αλλά όλα αυτά που θα γίνει στο μέλλον δεν έχουν προκαθοριστεί; Άσχετα εάν είναι αποτελέσματα των ελεύθερων κινήσεων και ελεύθερων επιλογών του ανθρώπου; Καλούμαστε να επιλέξουμε ανάμεσα σε δύο αποφάσεις Α και Β. Δεν έχει ήδη καθοριστεί ποια θα αποφασίσουμε; Αποφασίζεις να γίνεις κάτι, να ακολουθήσεις κάτι. Πότε; Όταν είναι ήδη αργά και έχεις ήδη αποφασίσει; Όταν έχει προκαθοριστεί αυτό που θα γίνεις; Προηγείται η ύπαρξη ή όλα όσα θα γίνεις είναι κανονισμένα; Δεν σου έχει δοθεί νωρίτερα η ιδέα για το τι θέλεις να γίνεις; Παρόλα αυτά η ύπαρξη προηγείται της ουσίας!
Όλα αυτά δεν σημαίνουν παραίτηση του ανθρώπου από την θέληση. Ο άνθρωπος θέλει και θα συνεχίσει να θέλει. Το θέλημα του δεν καταργείται. Παιδαγωγείται. Ακούμε πνευματικούς μέσα στην Εκκλησία να λένε ‘’πάψε να θέλεις’’, ‘’κόψε το θέλημα σου’’, ‘’εκρίζωσε το θέλημα σου’’. Καταργείται το φυσικό θέλημα; Η απάντηση έρχεται από τον ίδιο τον ορισμό του φυσικού θελήματος, που μας δίνει ο όσιος Μάξιμος Ομολογητής. Δύο λέξεις χρησιμοποιεί σε ορισμούς που δίνει σε κάποια έργα του για το φυσικό θέλημα. ‘’Φυσικόν’’ και ‘’ἔφεσις’’. ‘’Θέλημα φυσικόν ἐστί, οὐσιώδης τῶν κατά φύσιν συστατικῶν ἔφεσις’’. Η φύση υπάρχει για να θέλει. ‘’Φυσική ὄρεξις’’ χαρακτηρίζεται από τον Κλήμη Αλεξανδρέα. Αυτό που είναι φυσικό δεν μπορείς να το ποδοπατήσεις. Δεν μπορεί ο άνθρωπος από την φύση του να σταματήσει να θέλει. Τί θα γινόταν σε περίπτωση που ο Χριστός δεν είχε φυσικό θέλημα; Υπάρχει όμως, θα μας πει ο Μάξιμος Ομολογητής και το γνωμικό θέλημα, όπου η γνώμη αποτελεί είδος θελήσεως (‘’ποιά θέλησις’’), το που πηγαίνει η θέληση, που την κατευθύνει ο άνθρωπος.
Δεν κόβεται το θέλημα. Δεν υφίσταται ξερίζωμα θελήματος στην θεολογία της ορθόδοξης Ανατολής. Συμβαδίζει και το θέλημα και η υπακοή στον πνευματικό. Αλλά πώς; Σημειώνει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος: ‘’Όταν λέμε υπακοή, δεν εννοούμε την εξάλειψη του φυσικού θελήματος, αλλά την παιδαγωγία του γνωμικού θελήματος. Θέλουμε να κάνουμε το γνωμικό θέλημα αγαπητικό, φιλόθεο δηλαδή και φιλάνθρωπο, όχι φίλαυτο. Θέλουμε να περάσουμε στην ελευθερία της σχέσης, αυτό είναι που πρέπει να κάνουμε με την υπακοή’’.
Όλα αυτά έχουν τεράστιο υπαρξιακό βάθος. Δεν υπάρχει δυσκολότερο από το να κουβαλήσεις υπάρξεις στην πλάτη σου. Το πλατωνικό αδιέξοδο να ιδωθεί το Εν, η απογοήτευση πως τα πάντα έχουν προκαθοριστεί κι ο άνθρωπος πασχίζει να ενσαρκώσει την ελευθερία του σε πράξεις του μέλλοντος, το θέλημα που δεν αφήνει πολλά περιθώρια για πλήρη ελευθερία και ο θάνατος ως το ‘’τέλος’’ της ελευθερίας, θα ταλαιπωρούν την ύπαρξη μας. Εκτός κι αν συμφιλιωθούμε με τον θάνατο. Και η αλήθεια; Ποια είναι αυτή για να σωθούμε; Κάποτε ο ευαγγελιστής Ιωάννης έγραψε ‘’γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν, καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς’’ (Ιω. 8,32)…
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (βαλκανιολόγος, θεολόγος)
Εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Διάβας