Ηρακλής Φίλιος: Θέλεις να γίνεις υγιής;

Ο Χριστός κατά την επίγειο του παρουσία, ποτέ δεν επενέβη στην ελευθερία του ανθρώπου. 

Στο ευαγγέλιο της Κυριακής, που θα διαβαστεί στους ιερούς ναούς, και το οποίο αναφέρεται στη θεραπεία του παραλυτικού της δεξαμενής Βηθεσδά, ο Χριστός όταν τον είδε, του απηύθυνε μία ερώτηση: «Θέλεις να γίνεις υγιής;» (Ιω. 5, 7).

Δεν είπε ο Χριστός, κοίταξε να δεις, θα σε θεραπεύσω. Ρώτησε τον παραλυτικό εάν θέλει να θεραπευθεί. Θα αναρωτηθεί κάποιος, ρωτάς έναν που πάσχει από κάτι εάν θέλει να θεραπευθεί;

Ο Χριστός δεν σηκώνει το βάρος της ευθύνης της ελευθερίας του άλλου. Αν το σηκώσει, είναι σαν να μην τον έχει πλάσει ελεύθερο. Αφήνει τον οποιονδήποτε άνθρωπο να αποφασίσει εκείνος εάν θέλει και τι θέλει. Είναι γνωστό πως ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο κατ΄ εικόνα και καθ’ ομοίωση.

Το κατ’ εικόνα δηλώνει το αυτεξούσιο, θα πει ο Ιωάννης Δαμασκηνός, δηλαδή την ελευθερία του ανθρώπου. Το να αποφασίζει ο ίδιος με βάση τη δική του βούληση. Ακόμη κι όταν ο Αδάμ και η Εύα δεν τήρησαν τις προειδοποιήσεις του Θεού, ακόμη και τότε, βλέποντας ο Ίδιος την πτώση τους, δεν επενέβη.

Είναι τόσο σημαντική η ελευθερία του ανθρώπου για τον Θεό. Ο Γρηγόριος Νύσσης το λέει ξεκάθαρα, πως «το σπουδαιότερο αγαθό που έχει δοθεί στον άνθρωπο» είναι το αυτεξούσιο. Μία αναίρεση του αυτεξούσιου του ανθρώπου, έχει τραγικές συνέπειες για τον άνθρωπο. Εδώ έρχεται ο Μάξιμος Ομολογητής και μας λέει πως όταν αναιρέσουμε το αυτεξούσιο, φθείρεται η φύση μας και τότε δεν είμαστε εικόνα Θεού. Φοβερός λόγος. Σου καταργούν την ελευθερία; Δεν αποφασίζεις εσύ; Δεν είσαι εικόνα Θεού. Δεν ανάγεις την ύπαρξη σου στο αρχέτυπο.

«Θέλεις να γίνεις υγιής;». Ο Χριστός δεν φοβάται τις ευθύνες, ούτε ρίχνει το μπαλάκι στον παραλυτικό. Δεν του βάζει δύσκολα. Του δίνει την ευκαιρία να υπάρξει. Πώς να υπάρξει; Σε μία σχέση ελευθερίας με τον Ίδιο. Πώς συμβαδίζει, όμως, η ελευθερία με την κατάσταση μιας σχέσης; Υπάρχει ελευθερία σε μία σχέση;

Έχει προοπτική μία σχέση που έχει ελευθερία, και η οποία προωθεί διαφορετικά θελήματα; Αναφέρω ένα παράδειγμα από τον Μάξιμο Ομολογητή για να γίνει κατανοητό. Κατά τον Μάξιμο, η σχέση Θεού – ανθρώπου είναι σχέση αναλογική, σχέση (ενεργειών) όπου ο Θεός κινείται αναλογικά προς τον άνθρωπο.

Στα παραπάνω, ο Μάξιμος κάνει χρήση ενός άλλου όρου. Χρησιμοποιεί τον όρο «περιχώρησις». Ο όρος αυτός δείχνει κίνηση του Θεού προς τον άνθρωπο και του ανθρώπου προς τον Θεό. Μέσα σ’ αυτή τη σχέση, όταν ο άνθρωπος συναντά τον Θεό δεν χάνει την ύπαρξη του, ούτε την ελευθερία του. Είναι περίεργο, όντως, πως μπορεί να συνυπάρξει το θέλημα του Θεού με την ελευθερία του ανθρώπου. Επηρεάζεται η ανθρώπινη ελευθερία από το θέλημα του Θεού; Αν επηρεάζεται, τότε ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος. Κι αν δεν είναι ελεύθερος, τότε παύει να είναι εικόνα Θεού; Σε μία τέτοια περίπτωση, ο Θεός να θέτει τέλος στην ελευθερία του και την πάει όπου Εκείνος θέλει.

Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα στους Πατέρες. Τα πράγματα είναι έτσι στον Sartre, όπου η ανθρώπινη ελευθερία απειλείται από την ύπαρξη και το θέλημα του Θεού. Για τον Sartre, κι εκεί στηρίχτηκε ο υπαρξισμός του, αν υπάρχει Θεός, τότε ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος. Επομένως, η λογική του επιτάσσει έναν ελεύθερο άνθρωπο χωρίς την ύπαρξη του Θεού. Αυτό δεν συναντάται στους Πατέρες της εκκλησίας. Δεν συναντάται στον Μάξιμο Ομολογητή, όπου υπάρχει συνεργία ανθρώπινης ελευθερίας και θεϊκού θελήματος. Είναι θαυμάσιο να μπορεί να συνυπάρξει η ελευθερία του ανθρώπου μέσα στο θείο θέλημα, και να συναντιούνται και τα δύο αυτά στοιχεία σε μία σχέση ελευθερίας, σε μία σχέση αγάπης! Αυτό, ο Μάξιμος θα το πει «ἐκχώρησις γνωμική», στην οποία, όπως πάλι ο ίδιος σημειώνει, δεν υφίσταται «αναίρεση του αυτεξούσιου». Δεν απειλείται, δηλαδή, η ελευθερία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, απλά, το μόνο που κάνει είναι να αποφασίσει προς τα που θα κινήσει το θέλημα του.

Ο Μάξιμος αναγνωρίζει δύο θελήματα στον άνθρωπο. Το φυσικό και το γνωμικό. Βλέπει το θέλημα του ανθρώπου μέσα σε μία σχέση αγάπης, ελευθερίας με τον Θεό. Το φυσικό θέλημα είναι η επιθυμία μου να θέλω κάτι, να ζω, να ονειρεύομαι, να ερωτεύομαι, κ.ο.κ. Είναι κάτι βαθιά ριζωμένο μέσα μου. Υπάρχει και το γνωμικό θέλημα. Το φυσικό θέλημα, που θέλω να το πάω;

Στον Θεό, στον εαυτό μου, σε μία σχέση με τον συνάνθρωπο; Αυτό είναι το γνωμικό. Για παράδειγμα, ένας θέλει να γίνει κληρικός. Εκφράζει με τον τρόπο αυτό μία επιθυμία του, έναν πόθο του. Αυτό είναι το φυσικό του θέλημα. Πού θα το πάει όμως; Θέλει να γίνει κληρικός επειδή δεν έχει να κάνει κάτι άλλο;

Επειδή θέλει να προβληθεί στον κόσμο και να δείξει ότι έχει προσόντα; Για τον εαυτό του; Για τους άλλους; Θέλει να αναφέρει, με άλλα λόγια, το θέλημα του αυτό στον εαυτό του ή σε μία προοπτική σχέσης με τον Θεό και τους άλλους;

Θα έχετε ακούσει να λένε πως πρέπει να κόψεις το θέλημα σου και να κάνεις υπακοή. Ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος, γράφει γι’ αυτό στο τελευταίο του βιβλίο: «Λέμε ότι η υπακοή είναι κόψιμο του θελήματος. Εάν κόψω το θέλημα δεν υπάρχω πια. Δεν είναι κόψιμο του θελήματος η υπακοή… Όταν λέμε υπακοή δεν εννοούμε την εξάλειψη του φυσικού θελήματος, αλλά την παιδαγωγία του γνωμικού θελήματος… Πολλές φορές οι πνευματικοί μας δεν τα ξέρουνε αυτά τα πράγματα. Και καμιά φορά γίνονται και άσχημα πράγματα στον χώρο αυτό. Πάει ένα παιδί σε έναν πνευματικό και του λέει, θέλω να, ξέρω εγώ, αγαπώ το τραγούδι και του λέει ο πνευματικός: Κοίταξε να δεις θα το διώξεις, γιατί υπάρχει κίνδυνος να αμαρτήσεις. Με τον τρόπο αυτό χτυπάμε το φυσικό θέλημα. Λέμε σε ένα παιδί: Εσύ πρέπει να γίνεις μοναχός. Λέμε σε ένα άλλο: Εσύ πρέπει να παντρευτείς, να πάρεις αυτήν. Βαριά πράγματα, χτυπάμε το φυσικό θέλημα…».

Ο Χριστός σέβεται πάντοτε το ανθρώπινο πρόσωπο, σέβεται την ελευθερία του. Αν αίρουμε από τον άνθρωπο την ελευθερία του, είναι σαν να του αφαιρούμε την ύπαρξη του και να τον οδηγούμε στην ανυπαρξία. Παιδαγωγούνται το θέλημα, τα πάθη, η προαίρεση. Κανένας πατέρας, μητέρα, σύζυγος, προϊστάμενος, επίσκοπος, κληρικός, δεν έχει το δικαίωμα να καταργήσει το φυσικό θέλημα του ανθρώπου. Οφείλει να το σεβαστεί και να το παιδαγωγήσει. Αλλιώς αίρει την ευκαιρία του να υπάρχει σε σχέση με τον Θεό. Κι αυτό, γιατί η σχέση με τον Θεό περνάει μέσα από τους άλλους…

Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος