Ο παραπάνω τίτλος αντανακλά τη δογματική διδασκαλία της ορθόδοξης Εκκλησίας. Όμως, δεν συναντάται, πάντοτε, στη σύγχρονη εκκλησιαστική πραγματικότητα, το παραπάνω.
Η Παναγία είναι ένα πρόσωπο, το οποίο τίμησε ο άγιος Θεός. Μία άνθρωπος, που παρά την κτιστή της φύση, έλαβε την ευλογία να φιλοξενήσει στην μήτρα της, τον αχώρητο, ακατάληπτο, απερινόητο, άφραστο Θεό. Κι εκείνον που ο ουρανός δεν χώρεσε, τον χώρεσε η μήτρα της Παναγίας, όπως αναγράφεται σε στάμνα που κοσμεί την Ιερά Μονή Δοχειαρίου. Τη στιγμή που για την πλατωνική και νεοπλατωνική αντίληψη δεν υφίσταται σχέση, σημεία επαφής μεταξύ Θεού και ανθρώπων, για τον Θεό, ο άνθρωπος τίθεται στο κέντρο των ενδιαφερόντων Του.
Ο Θεός, όπως είναι γνωστό, δεν έχει την ίδια ουσία με τον άνθρωπο. Ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός σημειώνει πως το Θείο είναι ακατάλυπτο και πως αγνοώντας την ουσία Αυτού, ας μην αναζητήσουμε το όνομα της ουσίας Του.
Αυτό, δεν σημαίνει πως ο Θεός δεν σχετίζεται με τον άνθρωπο. Κοινωνεί μαζί του! Κι αν αυτό, αποτελεί βλασφημία για την νεοπλατωνική φιλοσοφία και φέρνει σε αμηχανία την χαϊντεγκεριανή σκέψη, για τον Θεό αποτελεί την πιο ισχυρή Του κατάφαση στο ανθρώπινο δράμα της τραγικότητας του βίου. Αυτή η επικοινωνία της πρόσκαιρης φύσης των ανθρώπων μετά της θεότητος, είχε ως αποτέλεσμα να συναποθεοποιηθεί το ανθρώπινο γένος, όπως γράφει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης στο «Λόγος Κατηχητικός Μέγας».
Σ’ αυτή, λοιπόν, τη συναποθεοποίηση, συνέβαλε η Θεοτόκος. Η οποία, και προσέξετε το αυτό, δεν άλλαξε μετά τη γέννηση του Υιού και Λόγου του Θεού.
Αφού γέννησε τον Θεό, δεν απέκτησε ίδια ουσία με τον Θεό, ιδιότητες, φύση, υπόσταση. Παρέμεινε κτιστή, μία γυναίκα άνθρωπος που έλαβε τη μεγαλύτερη ευλογία που θα λάβει ποτέ γυναίκα στην ιστορία. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστική μία φράση του αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρέα από τους Χαιρετισμούς του προς την Υπεραγία Θεοτόκο, σύμφωνα με την οποία η Θεοτόκος είναι εκείνη που αγιάζει την Αγία Τριάδα!
Η Παναγία είναι ένα πρόσωπο που η Εκκλησία της ορθόδοξης Ανατολής τιμά ιδιαιτέρως. Δεν την λατρεύει, όμως. Αυτό, ως φαινόμενο εκκλησιαστικό, συναντάται έντονα στους Ρωμαιοκαθολικούς, αλλά, δυστυχώς, λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις και στους κόλπους της ορθόδοξης Εκκλησίας. Η Παναγία, οι άγιοι, τιμούνται. Ο μόνος που λατρεύεται είναι ο Τριαδικός Θεός, καθώς «τούτῳ μόνῳ λατρεύω καί τούτῳ μόνῳ προσάγω τήν τῆς λατρείας προσκύνησιν», κατά Ιωάννη Δαμασκηνό. Τα ιερά πρόσωπα, οι άγιοι, οι εικόνες, τα ιερά λείψανα, δεν γίνονται αντικείμενο λατρείας, αλλά τιμής, σεβασμού, προσκύνησης. Η τιμή προς τη Θεοτόκο, η τιμή προς τους αγίους, είναι απορρέουσα από το πρόσωπο του Θεού. Δεν απορρέει από την προσωπική τους αυτοτέλεια, υπόσταση. Ο Θεός χαριτώνει, ευλογεί, ευεργετεί και όλα, πρόσωπα και καταστάσεις, ανάγονται σ’ Εκείνον.
Θέλω να αναφερθώ σε ένα φαινόμενο που συναντάται εντός των τειχών της Εκκλησίας και αφορά τη λιτανεία των ιερών εικόνων και συνδέεται με το πρόσωπο της Θεοτόκου. Κάτι τέτοιο, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της θρησκευτικότητας του λαού μας. Βέβαια, η λιτανεία και η περιφορά των ιερών εικόνων, ήταν συνυφασμένη κυρίως με δύσκολες περιόδους στην ιστορία των ανθρώπων (ξηρασία, νόσοι κ.τ.λ.). Αυτό δεν σημαίνει, όμως, πως αποτελεί παραφωνία στην εκδήλωση του θρησκευτικού βιώματος, της πίστης των ανθρώπων, όμως έχει τα όρια του. Όπως, εξάλλου, κάθε τι που σημαίνεται στον εκκλησιαστικό χώρο. Ο καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Μανώλης Βαρβούνης, θέτει τη σκέψη τους ως εξής, σχετικά με το ζήτημα μας: «Οπωσδήποτε πρόκειται για ένα νέο φαινόμενο, που εντάσσεται και στα όρια της σύγχρονης νεωτερικής λαϊκής θρησκευτικότητας, και ως εκ τούτου ενδιαφέρει και τη θρησκευτική λαογραφία μας. Και βέβαια πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο συχνά μπορεί να γίνει βάση λατρευτικών ή άλλων υπερβολών και παρεκτροπών από το παραδοσιακό ορθόδοξο λατρευτικό ήθος και την ανάλογη παράδοσή μας, γι’ αυτό και η Διοικούσα Εκκλησία θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτική τόσο στην εμφάνιση όσο και στη διαχείρισή του».
Η εικόνα, είναι ένας όρος με ύψιστη θεολογική σημασία. Με τη σημασία της εικόνας στην ορθόδοξη λειτουργική παράδοση ασχολήθηκαν ο Ιωάννης Δαμασκηνός, Θεόδωρος Στουδίτης και άλλοι Πατέρες. Οι χριστιανοί δεν λατρεύουν το ξύλο, δεν είναι ειδωλολάτρες. Ο Μ. Βασίλειος μας λέει πως «η τιμή της εικόνας προς το πρωτότυπο διαβαίνει», επομένως τιμούμαι το πρόσωπο που εικονίζεται. Κάθε διαφορετική, από την παραπάνω, προσέγγιση συνιστά νόσο που φθείρει το βίωμα του εκκλησιαστικού σώματος και, φυσικά, έχω την αίσθηση πως σε μία τέτοια περίπτωση, η συχνή περιφορά εικόνων, χωρίς την ύπαρξη ουσιαστικού λόγου (στην ορθοδοξία πάντοτε υπάρχει λόγος για να συμβεί κάτι), συνιστά εκμετάλλευση του θρησκευτικού συναισθήματος, στην πιο κακότεχνη του μορφή. Και κάτι ακόμη. Αναδεικνύει τη σύγχρονη εικονολατρία ως μείζον εκκλησιαστικό, πρωτίστως δε θεολογικό ζήτημα.
Ο σύγχρονος άνθρωπος, δεν αναζητά το πλήθος στη σύνολη του εκφραστική λειτουργικότητα, αλλά την ουσία των πραγμάτων, η οποία αναδύεται από την αλήθεια των πραγμάτων, δηλαδή της ιεράς συνήθειας, της ιεράς μας παράδοσης. Οι υπερβολές τον κούρασαν. Και είδε πως δεν βγάζουν πουθενά. Θέλει να ταυτιστεί με την Θεοτόκο. Ας μιλήσουμε ξεκάθαρα. Ας δώσουμε μία μεγάλη αλήθεια στον άνθρωπο. Η Θεοτόκος είναι κοντά στην ανθρώπινη φύση, δεν είναι ξένη προς τον άνθρωπο. Είναι μία άνθρωπος που γέννησε τον Θεό! Επομένως, έχει παρρησία στον Θεό. Ε, λοιπόν, αυτό δίνει το δικαίωμα στον άνθρωπο να ελπίζει ακόμη περισσότερο, αφού η ίδια κατανοώντας πλήρως την ανθρώπινη αγωνία, μεσιτεύει προς τον Νυμφίο.
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος