Ο λόγος του Χριστού, ο λόγος των Πατέρων της Εκκλησίας, παρά τους αιώνες που έχουν περάσει από τότε που διατυπώθηκε, δεν αποτελεί μουσειακό είδος.
Παραμένει, μέσα στο διάβα των αιώνων, επίκαιρος και ωφέλιμος. Χαρακτηριστικό του είναι η καθολικότητα. Δεν διατυπώθηκε για μία εποχή και για μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων.
Ο Χριστός μίλησε για όλα τα θέματα. Το ίδιο έπραξαν και οι Πατέρες. Ένα, λοιπόν, από τα θέματα που μίλησε ο Χριστός, είναι του πλούτου. Την Κυριακή, στους ιερούς ναούς, διαβάζεται η ευαγγελική περικοπή, που αναφέρεται στον πλούσιο νέο, ο οποίος αναζητούσε την αιώνια ζωή (Ματθ. 19, 16 -26) . Ο πλούσιος νέος ήθελε να ζήσει την αιώνια ζωή. Γι’ αυτό και ρώτησε τον Χριστό τι να πράξει. Ο Χριστός, του είπε να τηρήσεις τις εντολές. Ο νέος, Του είπε πως όλα αυτά τα τηρεί από τη νεότητα του. Κι ο Χριστός, τον αφήνει άφωνο λέγοντας του: «Εάν θέλεις να είσαι τέλειος, πήγαινε και πούλησε όσα έχεις και μοίρασε τα στους πτωχούς και θα έχεις θησαυρό στους ουρανούς και έλα ακολούθησε με» (Ματθ. 19, 21). Τότε, ο νέος έφυγε λυπημένος, ακούγοντας αυτά τα λόγια, καθότι είχε πολλά κτήματα.
Η τελειότητα για τον Χριστό βρίσκεται στη φιλανθρωπία. Στην κένωση του εαυτού και στην πλήρωση του άλλου με αγάπη. Ο Χριστός δείχνει πως η τελειότητα βρίσκεται όχι απλά στην αποδοχή του άλλου, αλλά στη φιλοξενία του στη δική μου ατέλεια που γίνεται τελειότητα, ακριβώς επειδή τον αγαπώ, τον δέχομαι, τον υιοθετώ. Μία τέτοια απροϋπόθετη φιλοξενία και φιλανθρωπία, βλέπουμε σ’ όλους τους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά ακόμη και στη σύγχρονη φιλοσοφία, όπως στον Derrida.
Ο Χριστός θέτει ένα θέμα. Θίγει ένα μείζον θέμα που άπτεται των μεταφυσικών ανησυχιών του ανθρώπου, καθώς συνδέεται με το πως τοποθετείται απέναντι στον εαυτό του, στον συνάνθρωπο του, απέναντι στον Θεό. Ο Χριστός, στη συνέχεια της ευαγγελικής περικοπής, σημειώνει πως «δύσκολα πλούσιος άνθρωπος θα μπει στη βασιλεία των ουρανών» (Ματθ. 19, 23). Προσέξετε, δεν λέει πως ο πλούσιος άνθρωπος δεν υπάρχει περίπτωση να μπει στη βασιλεία των ουρανών, αλλά πως θα μπει δύσκολα. Αφήνει ένα περιθώριο, ένα τίναγμα ελπίδας, το οποίος έρχονται και το αναλύουν στα πλούσια συγγράμματα τους, οι Πατέρες της Εκκλησίας.
Κατ’ αρχάς, ο Χριστός δεν εξορκίζει τον πλούτο, δεν κατακρίνει τον πλούσιο. Εκείνο που στηλιτεύει είναι η πλεονεξία. Οι Πατέρες στέκονται επικριτικά απέναντι στην πλεονεξία και στην τάση να πλουτίζει ο άνθρωπος εις βάρος των άλλων και να κρατά την περιουσία για τον εαυτό του. Σε μία θαυμάσια του ομιλία, στο «Περί τοῦ μή προσηλῶσθαι τοῖς βιοτικοῖς», ο Μ. Βασίλειος γράφει: «Ας σκεφτούμε λοιπόν, αγαπητοί, για τους εαυτούς μας κάτι το φιλάνθρωπο. Και εάν γενικά θέλουμε το βάρος της ευπορίας να το κάνουμε κέρδος μας, ας το διαμοιράσουμε σε πολλούς, οι οποίοι και θα το βαστάξουν με πολλή χαρά … Ας επιτρέψουμε στον πλούτο που θέλει, να ξεχειλίσει προς αυτούς που τον έχουν ανάγκη». Να, λοιπόν, που ο πλούτος γίνεται ωφέλιμος, κατά τον έναν τρόπο ασκητικού ήθους, που επιτρέπει την αγαθή άσκηση της αυτοσυνειδησίας, όπου ο άλλος είναι ο αδελφός μου.
Θα μου πει κάποιος, πως αυτά που λέει ο Χριστός τα έχει πει ο Διαφωτισμός, ο μαρξισμός και άλλα κοινωνικά και πολιτικά συστήματα. Πράγματι, αυτό είναι αλήθεια. Με μία σημαντικότητα διαφορά. Στην ορθοδοξία ο άλλος αντιμετωπίζεται ως εικόνα Θεού. Αγαπώ, διακονώ, γίνομαι φιλάνθρωπος, φιλοξενώ τον άλλον, επειδή ο άλλος είναι ο Χριστός κι όχι επειδή το λέει ένας νόμος. Αυτό δεν θα το βρείτε σε κανένα από τα παραπάνω συστήματα, ορισμένα εκ των οποίων απέτυχαν. Είναι άλλο να μοιράζω τον πλούτο στους πάσχοντες καθώς αυτό αποτελεί εναρμόνιση και επιταγή ενός δίκαιου νόμου του κράτους, μιας πολιτείας, μέσα από ένα αίσθημα δηλαδή ισότητας προς όλους, κι άλλο είναι να μοιράζω τον πλούτο στους πάσχοντες, στους οποίους βλέπω τον Χριστό. Στην ορθοδοξία υπάρχει το πρόσωπο του Χριστού, χάριν Του Οποίου όλα συμβαίνουν. Ενώ, στον Διαφωτισμό υπάρχει το αίσθημα της δικαιοσύνη, υπάρχει ο νόμος, όχι το πρόσωπο. Ο Rousseau ,στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο», κάνει λόγο για προστασία και υπεράσπιση του προσώπου και των αγαθών, για ελευθερία, ισότητα, κάτι που θέτει στη βάση μιας επιτακτικής υπακοής απέναντι σε έναν δίκαιο νόμο που προασπίζεται τη δικαιοσύνη.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας έχουν άλλος ήθος. Ασκητικό, φιλάνθρωπο, ευγενές, αρχοντικό. Ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, αναφέρει πως όσα έχει κάποιος υπό την κατοχή του, είναι όλα δοσμένα από τον Θεό. Κι ο άγιος Κλήμης Αλεξανδρείας, αναφέρει πως ο αληθινά πλούσιος δεν είναι εκείνος που έχει και φυλάσσει, αλλά αυτός που μεταδίδει στους ενδεείς. Πράγματι, δεν είμαστε ιδιοκτήτες, αλλά διαχειριστές των πραγμάτων. Τίποτε δεν μας ανήκει και ο Θεός όποτε θελήσει μας το παίρνει. Κανένας δεν έγινε πλούσιος επειδή το αξίζει. Ο Θεός αξιώνει τους ανθρώπους και οι άνθρωποι Του οφείλουν ευγνωμοσύνη. Εάν πιστεύουμε πως όλα προέρχονται από το άγιο θέλημα του Θεού, τότε αναγνωρίζουμε πως όλα είναι του Θεού και κατά θεία πρόνοια μας τα έχει παραχωρήσει. Ο υπέρμαχος του Διαφωτισμού θα αποδώσει δικαιοσύνη, θα διεκδικήσει την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο, ο χριστιανός θα μιλήσει για ισότητα όλων απέναντι στον Θεό! Σπουδαίο, πράγμα. Υψηλή θεολογία, όπου ο δρόμος μου προς τον Θεό, περνάει μέσα από τον άλλον.
Ο Χριστός δεν κατακρίνει τον πλούσιο. Κατακρίνει την πλεονεξία, την έλλειψη μέτρου σε αυτό που κατέχω και στον τρόπο χρήσης του, δηλαδή εξαρτάται από την προαίρεση που έχω και το πώς τοποθετούμαι απέναντι στον άλλον, απέναντι στον Θεό. Ο πλούτος έχει τη δυνατότητα να ωφελήσει, όταν επουλώσει αδυναμίες, και συγκεκριμένα όταν χρησιμοποιηθεί προς όφελος. Όμως, συνήθως, επειδή έχει τέτοια δύναμη ελέγχου, αποτελεί όργανο καταδυνάστευσης και ελέγχου των άλλων. Ο Χριστός δεν θέλει να ελέγχουμε τους άλλους. Θέλει να γινόμαστε φιλάνθρωποι, ελεήμονες, ακριβώς επειδή ο Ίδιος υπάρχει ως Ελεήμων και Φιλάνθρωπος.
«Μη διώξεις φτωχό, συ ο οποίος έχεις γίνει πλούσιος από τον Θεό. Εάν δε τον διώξεις, μην πλουτίσεις τουλάχιστον εις βάρος του. Διότι και αυτό είναι πολύ για τους αχόρταγους… Παραχώρησε σ’ εκείνον ο οποίος έχει ανάγκη στέγη, προστασία και τροφή, εσύ ο οποίος τα έχει άφθονα και πολύ περισσότερα απ’ όσα σου χρειάζονται. Μην αγαπήσεις τον πλούτο, εάν δεν βοηθάς τους φτωχούς» (Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΜΔ’, Εις την Καινήν Κυριακήν).
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος