Κάποιος άνθρωπος δύσκολα αλλάζει. Δεν είναι εύκολο το χτίσιμο του χαρακτήρος να γκρεμιστεί. Εξαρτάται, βέβαια, αυτό πάλι. Δεν μου αρέσει ο όρος «αλλάζει».
Θεωρώ ότι κρύβει επιτακτικότητα. Και γιατί πρέπει να αλλάξει κάποιος; Επειδή θέλει ο ίδιος; Επειδή οι συνθήκες το απαιτούν; Ε, λοιπόν, θα χρησιμοποιήσω έναν άλλο όρο, ένα αγιοπνευματικό δάνειο, ας μου επιτραπεί η έκφραση, αυτόν της Μεταμόρφωσης του Χριστού, που εορτάζουμε αυτές τις μέρες. Και μην προτρέξετε να λήξετε τη μεταμόρφωση, καθώς ως γεγονός ύπαρξης αποτελεί μία διαρκή εσωτερική διαδικασία.
Η μεταμόρφωση, ως γεγονός μετοχής της ανθρώπινης ύπαρξης στην χαρισματική αφθαρσία, είναι εφικτή. Η μεταμόρφωση του ανθρώπου είναι μία οντολογική εσωτερική διεργασία και έχει ισχύ μόνο όταν παλεύει να διατηρεί την αναφορά της στο πρόσωπο του Χριστού. Κάθε άλλη προσπάθεια που αποσκοπεί στο ξερίζωμα ενός κακού εαυτού και στην εγκαθίδρυση της αρετής, χωρίς όμως τον Χριστό, συμβιβάζει τη συνείδηση με μία αξιακή αρετή, ενώ την ίδια στιγμή αγνοεί, δεν αναγνωρίζει ή δεν δέχεται την αρετή που γεννάει η σχέση με τον Χριστό.
Σε πείσμα, λοιπόν, όσων εμμένουν στην αμετανοησία του ανθρώπου να αλλάζει, η ορθόδοξη παράδοση θέλει τον άνθρωπο να μεταμορφώνεται. Ας είμαστε, πρωτίστως, ειλικρινείς. Η μεταμόρφωση δεν είναι κατάσταση την οποία ο άνθρωπος ξεκινά και ο ίδιος ολοκληρώνει. Είναι κατάσταση που έρχεται ως ευλογία από τον Θεό. Κατάσταση στην οποία, μετέχει ο Θεός. Δεν μπορεί ο άνθρωπος να μεταμορφωθεί βασιζόμενος στις δικές του δυνάμεις. Δεν θα αναζητήσει την αρετή στον εαυτό του, τη στιγμή που εκπίπτει από την κατάσταση της συμμετοχής στην αρετή. Άρα, είναι λογικό να αναζητήσει την αρετή στην πηγή ύπαρξης της, δηλαδή στον Χριστό. Και καταπώς σημειώνει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, «εκείνος όμως που ζει την αληθινά ενάρετη ζωή, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να ζει ενωμένος με τον Θεό, επειδή Εκείνος είναι ολοκληρωμένη η αρετή».
Αξίζει, στο σημείο αυτό, μία άκρως σημαντική επισήμανση. Ακούμε πολλές φορές για ανθρώπους ενάρετους, ανθρώπους που διακρίνονται για την αρετή της αγάπης, της τιμιότητας, της δικαιοσύνης. Στην περίπτωση αυτή, αν η αρετή δεν συνδεθεί με το πρόσωπο του Χριστού, τότε υπάρχει περίπτωση ως τελειωτής της αρετής να θεωρηθεί ο άνθρωπος. Η αρετή, όμως, γεννιέται από τον Χριστό. Τί να την κάνει την αρετή αν δεν έχεις Χριστό; Οι Διαφωτιστές, στο ερώτημα αυτό θα μας έλεγαν πως η αρετή είναι ξεκομμένη από τον Θεό. Ο Πλωτίνος, στην πρώτη Εννεάδα του, ενώ κάνει αναφορά στην ομοίωση του ανθρώπου με τον Θεό (κάτι στο οποίο συμφωνεί κι ένας ασκητής), εντούτοις, αναφερόμενος στον Θεό, γράφει πως «είναι αμφισβητήσιμο αν και αυτός διαθέτει όλες τις αρετές».
Βλέπουμε, λοιπόν πως υπάρχει υπαρξιακή μετατόπιση του εαυτού εντός μου, και αποκοπή μου από τη σχέση με τον Θεό, από τον Ίδιο τον Θεό. Πότε, όμως; Όταν δεν αναγνωρίζω τον Θεό ως πηγή της αρετής, αλλά τον εαυτό μου ως εκείνον που κατάφερε να την αποκτήσει και να τη διατηρήσει. Γράφει, σχετικά, πάρα πολύ εύστοχα, ο όσιος Μάξιμος Ομολογητής για το θέμα αυτό, στα «Κεφάλαια διάφορα Θεολογικά τε καί Οἰκονομικά περί ἀρετῆς καί κακίας», τα εξής καταπληκτικά: «Ὁ οἰόμενος ἑαυτόν κατειληφέναι τό τέλος τῆς ἀρετῆς, οὐδαμῶς ζητήσει λοιπόν τήν πηγαίαν τῶν καλῶν αἰτίαν, ἑαυτῶ μόνῳ περιγράψας τήν τῆς ἐφέσεως δύναμιν, καί αὐτόν τῆς σωτηρίας τόν ὅρον ὑφ᾿ ἑαυτοῦ, φημί δέ τόν Θεόν, ζημιούμενος». Τί μας λέει ο Μάξιμος Ομολογητής; Σημειώνει πως αυτός που νομίζει ότι έχει καταληφθεί από το τέλος της αρετής, που θα έχει αποκτήσει, δηλαδή, μία αρετή, δεν θα αναζητήσει την πηγαία αιτία της αρετής, αλλά θα σταματήσει εκεί, στο γεγονός ότι την κατέκτησε ο ίδιος. Για τον άνθρωπο αυτό, δεν υπάρχει Θεός. Αυτός, όμως, που αισθάνεται πως κάτι του λείπει, πως η αρετή του δεν είναι κατόρθωμα του και πως έχει την πηγή της, «οὐ παύεται προτροπάδην τρέχων πρός τόν δοῦναι δυνάμενον τῆς ἐνδείας τήν πλήρωσιν», πάλι κατά Μάξιμο.
Για τον χριστιανό, ο Θεός είναι η πηγή της κάθε αρετής. Ο χριστιανός δεν ενδιαφέρεται να γίνει δίκαιος, εάν δεν εκλαμβάνει τη δικαιοσύνη μέσα από τη σχέση του με τον Θεό. Μπορεί, πράγματι, ένας άνθρωπος να έχει αρετές, πολλές αρετές, να τον θαυμάζουν όλοι για τις αρετές του. Δοξολογεί, άραγε, αυτός ο άνθρωπος τον Θεό; Αναγνωρίζει πως τελειωτής των πάντων είναι ο Θεός; Βλέπει τη δικαιοσύνη, για παράδειγμα, μέσα από τη σχέση του με τον Θεό; Επομένως και μέσα από τους ανθρώπους, αφού κάθε καλό που κάνουν οι άνθρωποι προς το συνάνθρωπο τους, σύμφωνα με το ευαγγέλιο της Κυριακής των Απόκρεω (Ματθ. 25, 31 – 46), το πράττουν επειδή στον ξένο, πονεμένο, μοναχικό, φτωχό, ασθενή, αναγνωρίζουν τον Ίδιο τον Χριστό;
Η μεταμόρφωση του ανθρώπου δεν γίνεται με το ζόρι. Ξεκάθαρα πράγματα. Η μεταμόρφωση, αποτελεί βιωματική κατάσταση, προέρχεται δε από την κατάφαση του ανθρώπου σ’ αυτή και τη συνεργία του Θεού.μ Ο άνθρωπος, ελεύθερος επιλέγει αν θέλει να αλλοιωθεί καλώς. Η αλλοίωση δεν έχει κατ΄ ανάγκη αρνητική πτυχή. Αυτό θα το ‘λεγε ο Πλάτωνας. Η τρεπτότητα, η αλλοίωση, για τον Γρηγόριο Νύσσης, αφορά την κίνηση του ανθρώπου προς το αγαθό ή προς την ανυπαρξία.
Ο άνθρωπος επιλέγει ελεύθερα, βάση της προαίρεσης του. Επιλέγει αν θα μείνει στην εμπάθεια, κακότητα, ζήλεια, ειρωνία, μίσος, φθόνο, μνησικακία ή αν θα εγκεντρίσει την όλη του παρουσία στις αρετές που πηγάζουν από την ασκητική παράδοση της Εκκλησίας, την αγάπη, ταπείνωση, υπομονή, πίστη, ελπίδα, φιλανθρωπία, αμνησικακία.
«Η τελειότητα παντός δρόμου της αρετής συνίσταται σ’ αυτά τα τρία, στη μετάνοια, την καθαρότητα, και στην τελειότητα. Τί είναι μετάνοια; Μετάνοια είναι το ν’ αφήσει κάποιος τα πρότερα του αμαρτήματα και να λυπάται γι’ αυτά. Τί είναι καθαρότητα; Καθαρότητα εν συντομία είναι ελεήμων καρδιά υπέρ πάσης κτιστής φύσης. Και τί είναι τελειότητα; Τελειότητα είναι βαθιά ταπείνωση, δηλαδή, το ν’ αφήσει κάποιος όλα τα ορατά και αισθητά, και όλα τα αόρατα και νοητά, και να μην φροντίζει καθόλου γι’ αυτά» (Ισαάκ Σύρου, Ασκητικά, Περί διαφοράς των αρετών, και περί τελειότητας παντός δρόμου της αρετής).
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος