Ηλίας Γιαννακόπουλος «Παγκοσμιοποίηση: Φόβος ή Ελπίδα;»

«Η παγκοσμιοποίηση υπάρχει, όπως υπάρχουν και οι ωκεανοί. Μπορεί να φοβόμαστε τους ωκεανούς, αλλά δεν παύουν να είναι μια πραγματικότητα» (Πάολο Κουέλιο).

«Η παγκοσμιοποίηση υπάρχει, όπως υπάρχουν και οι ωκεανοί. Μπορεί να φοβόμαστε τους ωκεανούς, αλλά δεν παύουν να είναι μια πραγματικότητα» (Πάολο Κουέλιο).

Οι μελετητές του ανθρώπινου πολιτισμού ερμηνεύουν και αξιολογούν κάθε εποχή ανάλογα με τις λέξεις που δεσπόζουν στην επικοινωνία – και όχι μόνο – των ανθρώπων. Κι αυτό συμβαίνει γιατί οι λέξεις αποτυπώνουν με ενάργεια την αντικειμενική πραγματικότητα και ιδιαίτερα εκείνες τις αποχρώσεις που την καθιστούν ξεχωριστή.

Η λέξη – έννοια που κατακλύζει την επικοινωνία των σύγχρονων ανθρώπων και βοηθά στην ιχνηλάτηση της βαθύτερης δομής του σύγχρονου κόσμου είναι η παγκοσμιοποίηση. Μια λέξη κι ένα φαινόμενο που ο σαφής προσδιορισμός τους είναι δύσκολος, λόγω της συνθετότητας και ρευστότητας του πυρήνα τους. Επειδή, όμως, «αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» (Αντισθένης) αναγκαίος κρίνεται ο ακριβής προσδιορισμός του όρου – φαινομένου.

Ο όρος πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον καθηγητή του Χάρβαρντ Θίοντορ Λέβιτ με άρθρο του το 1983 (Globalization at markets) και αφορά τη χωρίς όρια και φραγμούς διακίνηση του κεφαλαίου σε κάθε σημείο του πλανήτη, με σκοπό τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Η παγκοσμιοποίηση σήμερα καλύπτει κάθε πεδίο της ανθρώπινης δράσης, από την οικονομία και το εμπόριο έως την τεχνολογία, την κουλτούρα, την πολιτική και την επικοινωνία.

Για κάποιους άλλους η παγκοσμιοποίηση είναι το «πλανητικό χωριό», η προσέγγιση των ανθρώπων και των τόπων με την κατάργηση των αποστάσεων και την ταχύτητα της πληροφόρησης. Είναι, επίσης, η πτώση των συνόρων και η βαθμιαία συνειδητοποίηση κοινών αξιών, η αναγνώριση της κοινής μοίρας που συνδέει όλη την ανθρωπότητα. Είναι τέλος η γενίκευση των ανταλλαγών ανάμεσα στα διάφορα μέρη του πλανήτη, η δημιουργία ενός ενιαίου οικονομικού χώρου, μιας παγκόσμιας αγοράς, καθώς και η πλανητική διάδοση των ευεργετημάτων της τεχνικής και επιστημονικής προόδου.

Γι’ άλλους αντίθετα η παγκοσμιοποίηση ευθύνεται για την έκρηξη των ανισοτήτων και την αύξηση της ανεργίας. Εξάλλου, στο όνομα της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας προωθείται σε μια σειρά χώρες η κατάλυση των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας, η κατάργηση των ρυθμιστικών παρεμβάσεων του κράτους και η ευελιξία κι αποσταθεροποίηση της εργασίας. Η παγκοσμιοποίηση, δηλαδή, συνδέεται άμεσα με τη διάβρωση της κυριαρχίας των εθνών – κρατών και ιδιαίτερα τη μείωση και την αποδυνάμωση του παρεμβατικού και ρυθμιστικού ρόλου του κράτους στις οικονομικές και κοινωνικές υποθέσεις.

Οι αντιτιθέμενες αξιολογήσεις παραπέμπουν σε μια γνωστή ιστορία: «Επειδή οι τυφλοί σοφοί δεν ήξεραν πως είναι ένας ελέφαντας, αποφάσισαν να κατασκευάσουν μια νοητή εικόνα και να γνωρίσουν το ζώο με την αφή. Αγγίζοντας το σώμα του, ένας τυφλός άντρας είπε ότι ο ελέφαντας έμοιαζε με φίδι. Ένας άλλος, τρίβοντας το τεράστιο πόδι του, παρομοίασε το ζώο με μια σκληρή κολόνα τεραστίων διαστάσεων. Ο τρίτος ψηλάφησε την ουρά του και ισχυρίστηκε ότι ο ελέφαντας έμοιαζε με μια μεγάλη και μαλακή βούρτσα. Ο τέταρτος άγγιξε τα κοφτερά δόντια του και δήλωσε ότι έμοιαζε με ένα μεγάλο δόρυ. Ο καθένας επέμενε ακράδαντα στη δική του άποψη για την εικόνα του ζώου.

Δεδομένου ότι η φήμη τους εξαρτάτο από την προσωπική εικόνα που είχαν σχηματίσει για το ζώο, οι τυφλοί άνδρες κατέληξαν να διαφωνούν για την πραγματική φύση του ελέφαντα» (ManFred B. Steger – Παγκοσμιοποίηση)

Αναγκαία, λοιπόν, κρίνεται η καταγραφή των βασικών γνωρισμάτων που χαρακτηρίζουν την παγκοσμιοποίηση, όπως τουλάχιστον τη γνωρίσαμε μέχρι τώρα, μέσα από τις φοβίες, τους ενθουσιασμούς αλλά και τις αντιδράσεις προς αυτήν.

Αρχικά, ως βασικό γνώρισμα της παγκοσμιοποίησης επισημαίνεται «η σαφήνεια μέσων και ασάφεια σκοπών, στόχων και οραμάτων». Ο πολιτισμός μας απέκτησε εργαλεία και μέσα ικανά να βοηθήσουν τον άνθρωπο στην πραγμάτωση υψηλών στόχων. Η επιστήμη και η τεχνολογία αποτελούν τα βασικότερα και αποτελεσματικότερα εφόδια για την απελευθέρωση του ανθρώπου και την επιβολή της κυριαρχίας του πάνω σε δυνάμεις που παλιά τον φόβιζαν.

Ωστόσο, τη «σαφήνεια» των μέσων δεν τη συνοδεύει και η αντίστοιχη σαφήνεια «σκοπών», στόχων κι οραμάτων. Ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει με ναυαγό στον ωκεανό που δεν γνωρίζει προς ποια κατεύθυνση πρέπει να στρέψει τα πανιά για να φτάσει στην ακτή. Πειραματίζεται κι αδυνατεί να ορίσει με ακρίβεια το τέλος του ταξιδιού του. Παλινωδίες, παλινδρομήσεις και σύγχυση χαρακτηρίζουν κάθε βήμα του. Η αβεβαιότητα, το χαώδες τοπίο και οι αλληλεξαρτήσεις ενισχύουν την ασάφεια των σκοπών.

Ένα άλλο γνώρισμα της παγκοσμιοποίησης είναι και η διάσταση ανάμεσα στην ατομικότητα και την κοινωνικότητα. Η εποχή μας διευκολύνει τη δόμηση της ατομικότητας του ανθρώπου που λογίζεται ως το σύνολο των ιδιαίτερων στοιχείων που συνθέτουν την ταυτότητα – μοναδικότητά του. Ένα σύνολο νόμων και θεσμών καθώς και η προβαλλόμενη από παντού ως κοινωνική αξία αρετή της ανεκτικότητας δημιουργούν το κατάλληλο κλίμα για την καλλιέργεια της ταυτότητας – ατομικότητας.

Ωστόσο, αυτή η ατομικότητα δρα ανταγωνιστικά και διαβρωτικά στην εξωτερίκευση της κοινωνικότητάς του και κατ’ ακολουθίαν στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης. Απότοκο αυτού του φαινομένου η αδιαφορία για τα κοινά και η ρήξη της σχέσης – σύνδεσης του υποκειμένου με το δημόσιο – κοινωνικό χώρο. Οι αξίες και οι προσανατολισμοί της παγκοσμιοποίησης κινούνται στο ίδιο πλαίσιο με τις αξίες του ανθρώπου ως ατόμου, που όχι σπάνια συμπεριφέρεται ως ιδιώτης. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης κυριαρχεί ως αξία το άτομο, ενώ αποδομείται η έννοια – πρότυπο του κοινωνικού ανθρώπου. Οδεύουμε, δηλαδή, προς κοινωνίες «ατόμων» που μάχονται το «κοινωνικό είναι» του ανθρώπου.

Σε ένα άλλο επίπεδο – ως τρίτο γνώρισμα – η παγκοσμιοποίηση ενισχύει τη ρευστότητα και την αβεβαιότητα δημιουργώντας ένα χαώδες τοπίο όπου κυριαρχεί η απροσδιοριστία και η τυχαιότητα. Η αιτιοκρατία υποχωρεί κι ενισχύεται η ανεξέλεγκτη αλληλεπίδραση που δημιουργεί φαινόμενα και καταστάσεις που δεν μπορούν να προβλεφθούν με τους παραδοσιακούς όρους – κώδικες της λογικής (Η πανηγυρική δικαίωση του Χάιζενμπεργκ). Όλα αυτά, όμως, συντείνουν στην ανασφάλεια. Μια ανασφάλεια που πυροδοτεί την ανάγκη της επιβίωσης ως του κατεξοχήν ενστίκτου του ανθρώπινου είδους.

Σε αυτό το ψυχολογικό κλίμα αναδύονται οι δυνάμεις του πρωτογονισμού που ενεργοποιούν τα άλογα πάθη με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να γίνεται περισσότερο εσωστρεφής και ατομοκεντριστής. Εξαγριώνεται και εξαχρειώνεται. Ο φόβος της επιβίωσης λειτουργεί ως απειλή και εκβαρβαρώνει τον πολιτισμένο άνθρωπο. Το «ζώο» νικά το «πνεύμα» και την ανθρωπιά.

Ο άνθρωπος, δηλαδή, της παγκοσμιοποιημένης εποχής, στέκεται μετέωρος μπροστά στην ταχύτητα των αλλαγών κι αδύναμος να κατανοήσει τα υπόγεια ρεύματα των αλληλεπιδράσεων και αλληλεξαρτήσεων. Τα όπλα που διαθέτει, αν και ισχυρά και πρωτόγνωρης ισχύος, δεν προσφέρουν τα αναμενόμενα στο σύγχρονο άτομο, που αφήνεται ανυπεράσπιστος στους απρόσωπους νόμους της αγοράς. Για πρώτη φορά η πολιτική και ο άνθρωπος αδυνατούν να ορίσουν το πλαίσιο των αλλαγών και των εξελίξεων.

Ο ενοποιημένος παγκόσμιος χώρος λειτουργεί ως ένα μεγάλο χωνευτήρι όπου συνθλίβονται και ομογενοποιούνται πρόσωπα, ιδεολογίες και αξίες.

Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη όλα τα παραπάνω και συνειδητοποιώντας το χρέος να επιβιώσουμε ως άτομα, λαός και έθνος σε έναν κόσμο που συγκλονίζεται από βαθύτατες αλλαγές επιβάλλεται να μην εγκλωβιστούμε σε μια κοντόφθαλμη ερμηνεία της παγκοσμιοποίησης. Η δαιμονοποίησή της και η καταστροφολογία είναι τόσο άστοχες ως αντίδραση όσο και η απόλυτη και άκριτη υποταγή στην αναγκαιότητα που γεννάται.

Κανένας λαός, όμως, δεν επιβιώνει, όταν αρνείται την ταυτότητά του στο όνομα μιας άμετρης προσαρμογής σε φαινόμενα που υπόσχονται πολλά με αντίτιμο την απώλεια των εθνικών ιδιαιτεροτήτων. Μπορούμε, λοιπόν, ως άτομα και λαός συνυφαίνοντας το τοπικό με το παγκόσμιο να ανοιχτούμε στο μέλλον διεκδικώντας το καλύτερο, χωρίς αγκυλώσεις, φοβίες και προκαταλήψεις.

Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο αγορά, οικονομία και εμπορεύματα. Είναι και κατανόηση, αλληλεγγύη και επικοινωνία.

Το σύνθημα «ο άνθρωπος πάνω από τα κέρδη» εκφράζει όσο τίποτα άλλο την ανάγκη η παγκοσμιοποίηση να αποκτήσει ανθρώπινο πρόσωπο.