Οι νομάδες Σαρακατσαναίοι στάθηκαν μπροστάρηδες στον αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδος από τον Τούρκο κατακτητή. Από τη στιγμή κιόλας της Αλώσεως της «Πόλης» δε θέλησαν να συμβιβαστούν με αυτήν την ιδέα. Θρυλειται ότι θρήνησαν για τον χαμό της Βασιλεύουσας, ντύθηκαν στα μαύρα, βούλωσαν τα κουδούνια των προβάτων τους και διατηρούσαν έκτοτε μόνο μαύρα ή αλλιώς «λάϊα» πρόβατα στα κοπάδια τους ως ελάχιστη ένδειξη διαμαρτυρίας.
Στις μεγάλες ώρες του Έθνους, στις ώρες της τόλμης και της αποφασιστικότητας έδειξαν λεβεντιά και ανιδιοτέλεια αποδεικνύοντας έτσι ότι είναι άξιοι συνεχιστές των Αρχαίων Ελλήνων και δη των Δωριέων. Με την καθολική ανώνυμη συμμετοχή τους έδειξαν πως πρώτιστο μέλημα τους υπήρξε η απελευθέρωση της Πατρίδος και όχι η εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων κάνοντας συμφωνίες με τους Τούρκους.
Οι Σαρακατσαναίοι επέλεξαν τη σκληροτράχηλη ζωή στα βουνά με την καπνισμένη από το μπαρούτι φουστανέλα από την συμβιβασμένη και καλή, ήρεμη ζωή στους κάμπους.
Υπήρξαν οι ανώνυμοι πρωταγωνιστές της Ελληνικής Επαναστάσεως, οι προπομποί μάλιστα αυτής καθότι ποτέ δεν σταμάτησαν να επαναστατούν κατά του Τούρκικου ζυγού. Ποτέ δεν έκλιναν το γόνυ τους για να προσκυνήσουν τον Τούρκο να τους χαρίσει τη ζωή αλλά ούτε και για να έχουν τα οφέλη της ευμένιας τους. Αντιθέτως προτίμησαν συνειδητά όλη τους τη ζωή να είναι ανυπότακτοι, απροσκύνητοι, στερούμενοι τις χαρές και απολαύσεις της συμβιβασμένης ζωής.
Στελέχωσαν την Κλεφτουριά αναδεικνύοντας ηγετικές φυσιογνωμίες όπως ο Κατσαντώνης, ο Καραϊσκάκης, ο Βασίλης Δίπλας, ο Γρηγόρης Λιακατάς, ο Γεώργιος Χασιώτης, ο Γεώργιος Τσόγκας, ο Ανδρέας Ίσκος, ο Καραγιαννάκης, ο Γώγος Μπακόλας και αναρίθμητοι άλλοι.
Εν μέσω όλων αυτών πρώτος αναδείχθηκε ο Κατσαντώνης ο οποίος ανακηρύχθηκε αρχηγός όλων των Κλεφτών και των Αρματολών στη κλεφταρματολική σύναξη η οποία πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 1807 στην Αγία Μαύρα της Λευκάδας με πρωτοβουλία των Καποδίστρια, Κολοκοτρώνη, του Στρατηγού Εμμανουήλ και του Μητροπολίτου Ναυπακτίας Ιγνατίου. Εκεί εν΄ μέσω όλων των μεγάλων ονομάτων της Κλεφτουριάς ο Κατσαντώνης αναγνωρίστηκε ως «Αρχηγός όλων των Κλεφτών» (ήτοι κατόπιν όλης της Προεπαναστατικής Κλεφτουριάς)!!
Αυτοί οι ορεσίβιοι, ανεξάρτητοι στο πνεύμα και αδούλωτοι στην ψυχή, με το αδάμαστο πνεύμα και την αγωνιστικότητα τους ενσάρκωναν- δίχως όμως να αντιλαμβάνονται το μέγεθος της προσφοράς τους- τα όνειρα και τις προσδοκίες ενός πολυβασανισμένου και δη σκλαβωμένου λαού ο οποίος διψούσε για ελευθερία.
Με ορμητήριο τα Άγραφα δώσανε στον κατακτητή να αντιληφθεί την διαφορετικότητα-στην ψυχή- του Ελληνικού λαού έναντι των λοιπών υποταγμένων Βαλκανικών λαών. Δε σταμάτησαν στιγμή να αποτελούν την ελπίδα ότι κάποτε αυτός ο τόπος θα απελευθερωθεί. Ελπίδα όχι μόνο προς τους υπόλοιπους Έλληνες αλλά και προς όλους τους υποταγμένους λαούς της τότε κυρίαρχης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η προσφορά όμως των Σαρακατσαναίων δεν περιορίζεται μόνο στην επάνδρωση της Κλεφτουριάς. Είναι αυτοί για τους οποίους θα πεί η Αγγελική Χατζημιχάλη ότι υπήρξαν όχι μόνο το αποκούμπι και οι οδηγοί των Κλεφτών στα λημέρια τους αλλά και η οπισθοφυλακή που προάσπιζε τις επιχειρήσεις τους.
Στα κονάκια των Σαρακατσαναίων όλη η Κλεφτουριά ένιωθε μεγαλύτερη ασφάλεια παρά στα χωριά. Στα καλύβια και τα μαντριά των Σαρακατσαναίων φύλαγαν τα ντουφέκια και γενικά όλα τα άρματα τους. Οι στάνες τους ήταν εκείνες που τους προμήθευαν ευκολότερα τροφές ενώ στα κονάκια τους έκαναν πολλές φορές τις μαζώξεις τους οι Κλεφταρματολοί για να συντονίσουν τη δράση τους.
Κατά τον Patrick Leigh Fermol (Ρούμελη, οδοιπορικό στη Βόρεια Ελλάδα) ΄΄οι Σαρακατσαναίοι είχαν ένα αδάμαστο ήθος για την ελευθερία΄΄ ενώ σε άλλο σημείο ο Γιάννης Βλαχογιάννης (Ν. Κασομούλη, Στρατιωτικά Ενθυμήματα θα πει: ΄΄ Οι Σαρακατσιαναίοι είναι αυτοί που συστηματικά βγάλαν από μέσα τους και θρέψαν και θέριεψαν την Ελληνική Κλεφτουριά΄΄. Ο ίδιος σε άλλο σημείο αναφέρει πως: «Από την αδάμαστη και άγρια ζωή των Σαρακατσαναίων αλλά και των άλλων λαών της Ρούμελης, μάλιστα των λαών του Βάλτου ξεπήδησαν οι φοβερότεροι κλέφτες οι παλιοί και ληστές έπειτα, οι διάδοχοι των πρώτων»!!
Τρόπος ζωής ο οποίος δεν έχει άλλο παρά να μας παραδειγματίσει στις σημερινές δύσκολες αλλά όχι πρωτόγνωρες στιγμές για τον Έλληνα. Αυτές ακριβώς οι αρχές και οι αξίες αντανακλούνε από το παρελθόν την λησμονημένη περηφάνια των Ελλήνων και έρχονται σήμερα και μας στέκονται ως φάρος υπενθυμίζοντας στον Έλληνα ότι θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία και πως η συμβιβασμένη ζωή δεν πρέπει στον Έλληνα.
Η ανυποταξία αυτή της Σαρακατσάνικης ψυχής σε συνδυασμό με την βαθιά πίστη τους στο Θεό, δέον όπως αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση και αφορμή για αποτίναξη της δουλικής και υποταγμένης νοοτροπίας την οποία ματαίως επιδιώκουν καποιοι να μας επιβάλουνε.
Το μήνυμα το οποίο μας στέλνουν οι αγωνιστές του ΄21 επιτακτικό, επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε.
Αυτούς, λοιπόν, τιμούμε και δοξάζουμε.
