«Από ό,τι μπορεί κανείς να εικάσει για τους Θεούς κι από ό,τι είναι βέβαιο για τους ανθρώπους, πιστεύουμε ότι και οι θεοί και οι άνθρωποι ακολουθούν πάντα έναν απόλυτο νόμο της φύσης, να επιβάλλουν πάντα την εξουσία τους, αν έχουν την δύναμη να το επιτύχουν. Τον νόμο αυτόν ούτε τον θεσπίσαμε, ούτε τον εφαρμόσαμε εμείς πρώτοι. Τον βρήκαμε να ισχύει και τον ακολουθούμε, όπως θα τον ακολουθούν αιώνια όσοι μάς διαδεχθούν και ξέρουμε καλά ότι και εσείς και οποιοιδήποτε άλλοι θα κάνατε τα ίδια αν είχατε την δύναμή μας»
(Θουκυδίδης, Διάλογος Αθηναίων – Μηλίων)
Ο ουκρανικός πόλεμος δεν ξάφνιασε και δεν διέψευσε μόνο τις διαπιστώσεις των αναλυτών και των διεθνολόγων για τον αναπότρεπτο χαρακτήρα του, αλλά επανέφερε στην επικαιρότητα ένα παλιό όσο και διαχρονικό ζήτημα, αυτό της δύναμης και του ρόλου της τόσο στις διαπροσωπικές όσο και στις διακρατικές σχέσεις. Από την άλλη πλευρά κάποιοι άλλοι παρακολουθούν την παράλληλη πορεία της δύναμης και της λογικής ως εργαλείων επιβολής και εξουσίας. Οι αντιτιθέμενες απόψεις στηρίζονται σε ιστορικά γεγονότα αλλά και σε πειστικά επιχειρήματα. Ωστόσο, οι θεωρητικές και φιλοσοφικές αυτές διενέξεις φωτίζουν καλύτερα όχι μόνον την «ποιότητα» του πολιτισμού μας αλλά και την βαθύτερη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης, ως υποκειμένου της ιστορίας.
Η θεωρία της δύναμης
Πρώτος ο Θουκυδίδης – όπως διαφαίνεται κι από το προκείμενο παράθεμα – κατέθεσε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο μία διαχρονική αλήθεια που τείνει να λάβει διαστάσεις φυσικού νόμου. Θεωρούσε, δηλαδή, πως όποιος (άνθρωπος, κράτος…) είναι ή αισθάνεται δυνατός έχει την τάση να την ασκεί στους άλλους με στόχο την επιβολή της εξουσίας του. Η ιστορία δικαίωσε απόλυτα αυτή του την διαπίστωση – θέση όπως και την διαχρονική της ισχύ (…θα τον ακολουθούν αιώνια…). Η επιβολή των Ρώσων στην Ουκρανία επικύρωσε απόλυτα την θεωρία περί δύναμης του Θουκυδίδη, γιατί κανείς δεν διανοείται πως οι Ρώσοι θα προκαλούσαν τον πόλεμο, αν δεν ήταν οι αναμφισβήτητα δυνατοί (στρατιωτικά…).
Στην πρωτόγονη εποχή η δύναμη ως εργαλείο επιβολής και άσκησης της εξουσίας ήταν κυρίαρχο στοιχείο και καθόριζε καταλυτικά τις ανθρώπινες σχέσεις αλλά και τις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων φυλών. Διάφοροι μύθοι σε συμβολικό επίπεδο καταγράφουν τον καταλυτικό ρόλο της δύναμης ως πρωταγωνιστικού στοιχείου της ιστορίας. Οι τιτανομαχίες, οι Κύκλωπες και πολλά άλλα μυθικά όντα καταδεικνύουν την πρωτοκαθεδρία του στοιχείου της δύναμης ως αναγκαίας προϋπόθεσης για την κατάληψη και άσκηση της εξουσίας. Ο Δίας αναγνωριζόταν ως η απόλυτη και αναμφισβήτητη πηγή δύναμης έναντι των άλλων θεών.
Στα ομηρικά έπη και κατεξοχήν στην Ιλιάδα, η δύναμη και ιδιαίτερα η σωματική εξυμνείται και προβάλλεται με τον πιο εμφαντικό τρόπο. Οι ομηρικοί ήρωες είναι διαχρονικά σύμβολα δύναμης που προκαλούν δέος – σε εχθρούς και φίλους. Ο Αχιλλέας, ο Έκτορας, ο Αίας, ο Διομήδης και πολλοί άλλοι συνιστούν διαχρονικά σύμβολα σωματικής δύναμης. Σπανίζουν οι περιπτώσεις που ο παραδοσιακός άρχοντας ή βασιλιάς μιας πόλης ή κοινωνίας να μην ήταν και φορέας – σύμβολο σωματικής δύναμης και ηρωισμού. Όσο κι αν η πτώση – εκπόρθηση της Τροίας ήταν έργο του «δόλου» και της ευφυίας του πολυμήχανου Οδυσσέα, δεν παύει το στοιχείο της δύναμης να κυριαρχεί απόλυτα στον πόλεμο αυτό.
«Κατά την κρίση των ανθρώπων το δίκαιο λογαριάζεται όταν υπάρχει ίση δύναμη για την επιβολή του κι ότι, όταν αυτό δεν συμβαίνει, οι δυνατοί κάνουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους κι οι αδύναμοι υποχωρούν κι αποδέχονται»
Με τον παραπάνω ωμό και άκρως κυνικό τρόπο ο Θουκυδίδης διατυπώνει την θέση του για το ρόλο και την θέση της δύναμης τόσο ανάμεσα στους ανθρώπους όσο και μεταξύ των κρατών. Η θέση αυτή των Αθηναίων (Διάλογος Αθηναίων και Μηλίων) επικυρώθηκε διαχρονικά κι αποτελεί εθελοτυφλία να μην την αποδεχόμαστε ως «φυσικό νόμο» και να αδιαφορούμε για την αύξηση της δύναμης των γειτόνων και των αντιπάλων μας.
Τα παραδείγματα που μάς προσφέρει η παγκόσμια ιστορία σε όλες τις εποχές είναι πολλά κι αποκαλυπτικά του κυρίαρχου και πρωταγωνιστικού ρόλου της δύναμης – σε όλες τις εκφάνσεις της – στην διαμόρφωση τόσο της ατομικής – ανθρώπινης συμπεριφοράς όσο της και της άσκησης της εξωτερικής πολιτικής των κρατών (πόλεμος…). Σε φιλοσοφικό επίπεδο κύριοι εκφραστές της «δύναμης» είναι ο Machiavelli και ο Nietzsche. Ο Μακιαβέλλι πρόβαλε έναν κώδικα πολιτικής ηθικής με την έννοια της δύναμης να κατέχει δεσπόζουσα θέση στην πολιτική πρακτική. Ο Νίτσε με τη «βούληση για δύναμη» επηρέασε βαθύτατα την πολιτική συμπεριφορά, ασκώντας δριμύτατη κριτική σε παρωχημένες αντιλήψεις. Ο «Υπεράνθρωπος» αποτελεί το απόλυτο σύμβολο της «δύναμης».
Η δύναμη της Λογικής
«Στον κόσμο υπάρχουν δύο εξουσίες: το σπαθί και το πνεύμα. Μακροπρόθεσμα, το σπαθί ηττάται από το πνεύμα».(Ναπολέων)
Η δύναμη της λογικής ως μέσο επιβολής της εξουσίας και ρυθμιστικός παράγοντας της λειτουργίας των κοινωνιών και των κρατών εντοπίζεται στην κλασική περίοδο (5ος αιώνας π.Χ.). Η ύπαρξη και η καθιέρωση της δημοκρατίας σε πολλές πόλεις – κράτη ήταν αποτέλεσμα της μετάβασης από τον πρωτογονισμό και το μύθο στον ορθολογισμό και στην πειθώ. Στο βαθμό που η δημοκρατία, όχι μόνον ως πολίτευμα αλλά και ως φιλοσοφία – κοσμοθεωρία προϋπέθετε το επιχείρημα και το διάλογο, ήταν φυσικό να επικρατήσει ως κανονιστικός παράγοντας η λογική.
Σε φιλοσοφικό επίπεδο πρώτος ο Αναξαγόρας διακήρυξε πως ο νους και η λογική συνιστούν το «πρώτο κινούν» της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ιστορίας. Ο Ηράκλειτος από άλλη σκοπιά θεωρεί πως η Λογική – Λόγος αποτελεί την εσωτερική τάξη του κόσμου και συντείνει στην σύνθεση των ατελεύτητων μεταβολών και αντιθέσεων:
«Του δε λόγου τούδε εόντος αεί αξύνετοι γίνονται άνθρωποι… γινομένων γαρ πάντων κατά τον λόγον τουδε απείροισι εοίκασι…»
(Ενώ ο λόγος αυτός υπάρχει πάντοτε, οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να τον εννοήσουν… Γιατί, αν και γίνονται όλα σύμφωνα με αυτόν τον λόγο, οι άνθρωποι μοιάζουν με ανίδεους)
Πολύ αργότερα η λογική εξυμνήθηκε από τον Διαφωτισμό κι αποτέλεσε το προστάδιο της ανάπτυξης της επιστήμης. Ο νέος κόσμος αποδεσμευμένος από τα θεολογικά στερεότυπα μπόρεσε να αμφισβητήσει τις αυθεντίες και την χρήση της «δύναμης» ως στοιχεία πολιτισμού και έτσι αναπτύσσεται η επιστήμη με εργαλεία το πείραμα, την απόδειξη και την λογική εξήγηση. Τα μαθηματικά, η τεχνολογία κι ένα άλλο πλήθος επιστημονικών πεδίων έχουν ως αφετηρία την Λογική και ό,τι αυτή εκφράζει ως έκφραση της πνευματικής φύσης του ανθρώπου. Το «Cogito ergo sum»του Καρτέσιου αποτελεί το επιστέγασμα αυτής της διαδρομής της Λογικής.
Στις μέρες μας η Γενετική, η Βιολογία και τα συστήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης αποτελούν την πιο τρανταχτή απόδειξη της κυριαρχίας της λογικής και της αναγνώρισης της δύναμής της. Από κάποιους κύκλους διατυπώθηκε η άποψη πως ηγέτιδα δύναμη στο μέλλον θα θεωρηθεί εκείνη η χώρα που θα έχει αναπτύξει τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και της Γενετικής.
Επιμύθιον
Ωστόσο και παρά την αποδοχή της λογικής δεν λείπουν τα φαινόμενα χρήσης της υλικής (σωματικής) δύναμης για την επιβολή της εξουσίας. Άτομα, λαοί και κράτη καταφεύγουν στην χρήση της δύναμης των όπλων για την επιβολή του δικού τους «δικαίου». Ο πρωτογονισμός φαίνεται να μην εξαλείφθηκε όσο θα θέλαμε ή ελπίζαμε. Πολλές φορές ο άνθρωπος θέλει να αποδείξει πως στην ηθική του πορεία έκανε μικρά μόνον βήματα. Έτσι η διαμάχη Δύναμης και Λογικής συνεχίζεται με απροσδιόριστα αποτελέσματα.
Ίσως – ίσως σ’ αυτήν την διαπάλη της ιστορίας να δικαιώνεται ο λαϊκιστής Κλέων που ωμά πρότεινε στους Αθηναίους να τιμωρήσουν σκληρά τους Μηλίους. Αυτός ο κυνισμός συνιστά και τον απόλυτο συμπαντικό νόμο μεταξύ των κρατών ή γνώρισμα μόνον κάποιων φιλόδοξων και ανασφαλών ηγετίσκων; Ή μήπως είναι η λογική και το δίκαιο των ηγεμόνων να επιβάλλουν τη δύναμή τους με κάθε τρόπο αδιαφορώντας για την Λογική, την Ηθική και το δίκαιο;
«Αν όμως, θέλετε να κρατήσετε την ηγεμονία σας έστω και με ανάρμοστες μεθόδους, τότε πρέπει για το συμφέρον σας να τους τιμωρήσετε, ακόμα κι αν τούτο είναι άδικο. Αλλιώς παραιτηθείτε από την ηγεμονία σας και φροντίστε το καλό σας όνομα, χωρίς να διατρέχετε κινδύνους».
Πόσο επίκαιρα τα λόγια αυτά αλλά και πόσο επικίνδυνες οι προτροπές του Κλέωνα για τη διεθνή ειρήνη και τη ζωή των ανθρώπων! Ας μην εφησυχάζουμε αλλά κι ας μην τρομάζουμε από τις υλακές πολέμου κάποιων ηγετών.
ΙΔΕΟπολις
https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com
ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ