Εξ’ ανθρωπίνης συγκράσεως – Το συναμφότερον του ανθρώπου και ο απαγορευμένος καρπός της σωματικότητας – 3ο μέρος

Εξ’ ανθρωπίνης συγκράσεως. Το συναμφότερον του ανθρώπου και ο απαγορευμένος καρπός της σωματικότητας.

(3ο μέρος)

 

Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου

Θεολόγου, Βαλκανιολόγου

Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων

 

Ψυχή και σώμα. Σώμα και ψυχή.

Τί είναι η ψυχή; Τί είναι το σώμα; Η πατερική σκέψη είναι σαφής. Για τον Νύσσης ‘’ψυχή ἐστιν οὐσία γεννητή, οὐσία ζῶσα, νοερά, σώματι ὀργανικῷ καί αἰσθητικῷ, δύναμιν ζωτικήν καί τῶν αἰσθητῶν ἀντιληπτικήν δι᾿ ἑαυτῆς ἐνιοῦσα, ἕως ἄν ἡ δεκτική τούτων συνέστηκε φύσις [40]. Καλεί επίσης την ψυχή ‘’ζωοποιόν αἴτιον’’ [41] γιατί δίνει ζωή στο σώμα, κινεί το σώμα. Έχει στενή σχέση με το σώμα η ψυχή. Ο Νύσσης διδάσκει πως η ψυχή υπάρχει σε όλο το σώμα, αλλά αυτό συνεχίζεται και μετά τον θάνατο [42]. Η ψυχή περιέχει το σώμα και όχι το σώμα την ψυχή [43]. Η ψυχή είναι γεννητή, κτιστή. Δεν λέει ο Νύσσης πως η ψυχή είναι άυλη. Άυλος είναι μόνο ο Θεός [44]. Σχετικά με την διάκριση της ψυχής, ο Νύσσης αρνείται την τριμερή διάκριση στην οποία προβαίνει ο Πλάτωνας (επιθυμητικό, θυμοειδές, λογιστικό) [45].

Κάποιοι Πατέρες θα τολμήσουν να κάνουν λόγο για παχύτητα της ψυχής [46]. Ίσως αυτό σκανδαλίζει. Ο Σωκράτης [47], ως πρόδρομος του Ντεκάρτ, στον όλο άνθρωπο έβλεπε μόνο την ψυχή [48]. Έλεγε, μάλιστα, ότι ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή, αλλά είναι ψυχή [49]. Αυτή τη στάση τήρησε με πίστη και εξακολουθεί και σήμερα να βρίσκεται προσηλωμένη σ’ αυτή η δυτική σκέψη, η οποία αντιμετώπισε μονομερώς την ανθρώπινη ύπαρξη, την οποία είδε ως ψυχή. Το σώμα παραμελήθηκε. Για την δυτική σκέψη εκείνο που μετράει είναι ο νους. Ο Ντεκάρτ έχει συμβάλλει πολύ σε αυτό, λέγοντας πως ο ίδιος είναι ένα σκεπτόμενο πράγμα [50] και εξυμνώντας στα κείμενα του τις λειτουργίες της ψυχής. Αυτό που δεν είδε είναι πως ο άνθρωπος είναι μία υπαρκτική οντότητα με ψυχικές και σωματικές λειτουργίες.

Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ανακεφαλαιώνοντας τους Πατέρες των προηγουμένων αιώνων, δίνει τον εξής ορισμό: ‘’Ψυχή τοίνυν ἐστίν, οὐσία ζῶσα, ἁπλῆ καί ἀσώματος, σωματικοῖς ὀφθαλμοῖς κατ’ οἰκείαν φύσιν ἀόρατος, ἀθάνατος, λογική τε καί νοερά, ἀσχημάτιστος, ὀργανικῷ κεχρημένι σώματι, καί τούτῳ ζωῆς, αὐξήσεως τε, καί αἰσθήσεως, καί γεννήσεως παρεκτική, οὐχ ἕτερον ἔχουσα παρ’ ἐαυτήν τόν νοῦν, ἀλλά μέρος αὐτῆς τό καθαρώτατον· ὥσπερ γάρ ὀφθαλμός ἐν σώματι, οὔτως ἐν ψυχῇ νοῦς· αὐτεξούσιος, θελητική τε, καί ἐνεργητική, τρεπτή, ἤτοι ἐθελότρεπτος, ὅτι καί κτιστή’’ [51].

Όσον αφορά το σώμα, τα πράγματα είναι διαφορετικά [52]. Φέρει πάνω του τα αμαρτήματα των αρχαίων φιλοσόφων [53] που στάθηκαν επικριτικά απέναντι σε αυτό. Για τον Πλάτωνα το σώμα είναι τάφος της ψυχής [54]. Ο Σωκράτης, στο πλατωνικό έργο Φαίδων, λέει στον Σιμμία: ‘’… ἕως ἄν τό σῶμα ἔχωμεν καί συμπεφυρμένη ἦ ἡμῶν ἡ ψυχή μετά τοιούτου κακοῦ’’ [55]. Για το πλατωνικό συμπόσιο ‘’θεός δε ἀνθρώπῳ οὐ μείγυνται’’ [56]. Μάλιστα, ο Νεμέσιος Εμέσης συμφωνεί με τον Πλάτωνα στο ότι ‘’η ψυχή είναι πιο σημαντική από το σώμα. Διότι το σώμα αφού χωριστεί από την ψυχή, μένει ολοκληρωτικά ακίνητο και αδρανές, όπως τα όργανα όταν χωριστούν από τον τεχνίτη’’ [57].

Διαφορετική είναι όμως η θεώρηση του σώματος στην χριστιανική ανθρωπολογία. Εφόσον ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα [58] Του, τότε το σώμα αποτελεί μέρος της εικόνας του Θεού [59]. Ο απόστολος Παύλος γράφοντας προς τους Κορινθίους θα τους πει πως το σώμα είναι ναός του Αγίου Πνεύματος [60]. Το σώμα τιμάται στην ορθόδοξη θεολογία, δεν αντιμετωπίζεται ως υποδιαίστερο της ψυχής. Αυτά, δυστυχώς, συνέβησαν στην Δύση, όπου άνθρωπος θεωρείται η ψυχή του και όχι το σώμα του. Ο Θεός φανερώθηκε φορώντας τη σάρκα για να αγιαστεί η καταραθείσα σάρκα [61]. Είναι άκρως συνταρακτικά όσα περιγράφει για την θεία ενανθρώπιση ο Μ. Αθανάσιος, αναφερόμενος στον τρόπο που ο Θεός χρησιμοποίησε το ανθρώπινο σώμα: ‘’Αὐτός γάρ δυνατός ὢν καί δημιουργός τῶν ὅλων, ἐν τῇ Παρθένῳ κατασκευάζει ἑαυτῷ ναόν τό σῶμα, καί ἰδιοποιεῖται τοῦτο ὥσπερ ὄργανον, ἐν αὐτῷ γνωριζόμενος καί ἐνοικῶν – ἀνθρώπων’’ [62].

Το σώμα, όπως είδαμε, δεν βρίσκεται στον αντίποδα της ψυχής. Για την χριστιανική ανθρωπολογία δεν υφίσταται κανένας διαχωρισμός, κανένας δυαλισμός, κανένας ανταγωνισμός ψυχής και σώματος [63]. Το σώμα δεν είναι κατώτερο ή ανώτερο της ψυχής, ούτε η ψυχή κατώτερη ή ανώτερη του σώματος. Και τα δύο βρίσκονται σε αρμονία. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ενώ εκφέρει περιγραφικό λόγο για την ψυχή, όπως είδαμε παραπάνω, εντούτοις δεν προβαίνει σε κάποια ιδιαίτερη αναφορά για το σώμα [64]. Δεν μπορούμε να δώσουμε έναν ορισμό του σώματος και να μην ιδωθεί το σώμα σε σχέση με την ψυχή [65].

Υποσημειώσεις:

[40] Γρηγορίου Νύσσης, Περί ψυχῆς καί ἀναστάσεως, PG 46, 29B.

 

[41] Ό.π. PG 46, 17B.

 

[42] Ό.π. PG 46, 44C. Πρβλ. Ιωάννου Δαμασκηνού, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, PG 94, 853A.

 

[43] Νίκου Αθ. Ματσούκα, Παλαιάς και Καινής Διαθήκης σημεία νοήματα αποτυπώματα, Φιλοσοφική και θεολογική βιβλιοθήκη 49, Εκδοτικός Οίκος Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 575.

 

[44] Ό.π. 155A: ‘’μόνον γάρ ὄντως ἄϋλον το θεῖον ἐστι καί ἀσώματον’’.

 

[45] Βλ. A Meredith, The Concept of mind in Greogry of Nyssa and the Neoplatonists, SP 22, Leuven 1989, s. 42.

 

[46] π. Νικολάου Λουδοβίκου, Ἡ ἰστορία τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Άγιον όρος 20163, σ. 215: ‘’Πρέπει νά ξέρετε ὅτι ἡ ψυχή δέν εἶναι ἄυλη στους Πατέρες. Λέγεται ἄυλη, ὅπως ἐξηγεῖ ὁ ἄγιος Νικόδημος ὁ Ἀγιορείτης, μόνον σέ σχέση μέ την ὑλική παχύτητα τοῦ σώματος. Εἶναι ὑλική ἡ ψυχή, ἀποτελεῖται, λέει, ἀπό λεπτότατη ὕλη. ‘’Πνεῦμα λεπτόσωμον ἐστιν ἡ ψυχή’’, λέει ὁ Νικόδημος ὁ Ἀγιορείτης… Ἡ ἀπάντηση την ὁποία δίνει ὁ ἄγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης εἶναι πολύ τολμηρή και σημαντική: εἶναι, λέγει, ἔνα ὑλικό ἐκμαγεῖο, μία λεπτότατη ὑλική ὑφή πού ἀπομένει μετά τον θάνατο, γιά νά μπορέσουμε, λέει, κάποτε νά ἔχουμε τήν ὑπό τοῦ Θεοῦ άναδημιουργία τοῦ ἴδιου ἀνθρώπου’’. Να σημειωθεί πως οι Στωικοί θεωρούσαν την ψυχή ως σώμα λεπτότατο, Πρβλ. Ιωάννου Βεργάδου, Ἡ περί τοῦ σύμπαντος καί τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία Γρηγορίου τοῦ Νύσσης, Θεσσαλονίκη 1876, σ. 49, σημ. 50.

 

[47] Βλ. GiovanniReale, Σωκράτης. Πρός ἀνακάλυψιν τῆς ἀρχαίας σοφίας, επιμέλεια μεταφράσεως Μαρία Οικονομίδου, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2008, σσ. 179: ‘’Στην πορεία του 20ου αιώνα απεδείχθη ότι η ταύτιση της ουσίας του ανθρώπου με την ψυχή ως νόηση, ως νοητική δηλαδή και βουλητική ικανότητα – υπό την έννοια που απετέλεσε θεμελιώδη ιδέα στο πλαίσιο της δυτικής διανοήσεως – οφείλεται ακριβώς στον Σωκράτη’’.

 

[48] Είναι γνωστή η υποτίμηση του σώματος από τον ίδιο, τον Πλάτωνα, τον Πλωτίνο.

 

[49] Πλάτωνος, Φαῖδρος, 245e.

 

[50] Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2003, σ. 122.

 

[51] Βλ. Ιωάννου Δαμασκηνού, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, PG 94, 179B. Ο άγιος Μάξιμος Ομολογητής δίνει ίδιο ορισμό. Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Περί ψυχῆς, PG 91, 316A, 355A.

 

[52] Παρακάτω θα δούμε τη σημασία του σώματος στην ορθόδοξη θεολογία.

 

[53] Φαίδων 80a: ‘’Ὅρα δή καί τῆδε ὅτι ἐπειδάν ἐν τῷ αὐτῷ ὦσι ψυχή καί σῶμα, τῷ μέν δουλεύειν καί ἄρχεσθαι ἡ φύσις προστάττει, τῇ δέ ἄρχειν καί δεσπόζειν’’.

 

[54] Πλάτωνος, Κρατύλος 400c.

 

[55]  Πλάτωνος, Φαίδων 66b.

 

[56]  Πλάτωνος, Συμπόσιον, Εκδότης Οδυσσέας Χατζόπουλος, Αθήνα 1992, 203a.

 

[57] Νεμεσίου Εμέσης, Περί φύσεως ανθρώπου 2, μετάφραση Γιάννη Πλεξίδα, Εκδόσεις Ζήτρος 2006, σ. 51.

 

[58] Γέν. 1,26.

 

[59] John P. Cavarnos, The relation of body and Soul in the thought of Gregory of Nyssa, στο ‘’Greogory von Nyssa und die Philosophie’’, Leiden 1976, σ. 62.

 

[60] Α΄ Κορ. 6,19.

 

[61] Μ. Βασιλείου, Ὁμιλία εἰς τήν Ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ Γέννησιν, 3, PG 31, 1461CD -1464Α : ‘’Τί σοι ποιήσομεν, ἄνθρωπε; Μένοντα ἐν τῷ ὕψει τόν Θεόν οὐκ ἐπεζήτησας, συγκαταβαίνοντά σοι καί διά σαρκός ὁμιλοῦντα οὐχ ὑποδέχῃ· ἀλλά πῶς οἰκειωθῇς τῷ Θεῷ ἐπιζητεῖς τήν αἰτίαν. Μάνθανε, ὅτι διά τοῦτο Θεός ἐν σαρκί, ἐπειδή ἔδει τήν καταραθεῖσαν σάρκα ταύτην ἁγιασθῆναι…’’.

 

[62] Μ. Ἀθανασίου, Λόγος περί τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου καί τῆς διά σώματος Ἐπιφανείας Αὐτοῦ, 8, PG 25, 109CD.

 

[63] Είναι αλήθεια πως ο πλατωνισμός στέκεται επικριτικά απέναντι στο σώμα, όπως φυσικά και ο μανιχαϊσμός και γνωστικισμός. Βλ. σχετικά Ιωάννου Δαμασκηνού, Κατά Μανιχαίων διάλογος, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007.

 

[64] Βλ. Ιωάννου Δαμασκηνού, ό.π. PG 179B.

 

[65] Βλ. Ολυμπία Παπαδοπούλου – Τσανάνα, Η ανθρωπολογία του Μεγάλου Βασιλείου, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 34.