Ο Θεόφιλος Καΐρης, κληρικός, μέγας διανοούμενος με σπουδές φιλοσοφίας, μαθηματικών, φυσικής και ιατρικής στην Πίζα και το Παρίσι, με περγαμηνές από τη συμμετοχή του στην Επανάσταση του ’21 (ξεσήκωσε την Άνδρο, τα Ψαρά και τον Όλυμπο όπου τραυματίστηκε τρεις φορές), παραιτήθηκε από βουλευτής για λόγους υγείας το 1824 και επέστρεψε στο νησί του την Άνδρο για να ανοίξει ένα σχολείο-ορφανοτροφείο για τα παιδιά των αγωνιστών του ’21 που χάθηκαν, στο οποίο θα διδάσκονταν και ανώτερα μαθήματα.
Τέτοιο σχολείο δεν υπήρχε στην Ελλάδα. Το 1835 αρνήθηκε να παραλάβει από το βασιλιά Όθωνα τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος επειδή ο βασιλιάς δεν παραχωρούσε Σύνταγμα στη χώρα. Ο βασιλιάς δεν του το συγχώρησε ποτέ. Όταν ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο Αθηνών, αρνήθηκε τη θέση του τακτικού καθηγητή της Φιλοσοφίας, καταγγέλλοντας τη στελέχωση του ιδρύματος ως προϊόν ποικίλων συναλλαγών.
Μιλούσε για τις φυσικές επιστήμες, όχι για τυφλή πίστη στον Θεό αλλά για την ανακάλυψη του μέσα από την εξερεύνηση των δημιουργημάτων του. Ήταν μια ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία με απόχρωση θεολογική που αρνιόταν τον θρησκευτικό δογματισμό και προέκρινε την «έλλογη αρετή». Μιλούσε επίσης για συνταγματικά οργανωμένη πολιτεία και για μια μελλοντική πολιτειακή οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας με βάση τον κοινοτισμό και τη δημοκρατία.
Με τον καιρό, φοιτητές, φτασμένοι επιστήμονες και διανοούμενοι από την Ελλάδα και όλα τα Βαλκάνια, άρχισαν να ταξιδεύουν στην Άνδρο για να ακούσουν τον μεγάλο δάσκαλο. Καθαρός διαφωτιστής ο Καΐρης, οπαδός του Αδαμάντιου Κοραή, βαθύτατος μελετητής των εγκυκλοπαιδιστών, διέθετε έναν ανθρωπολογικό προσανατολισμό στη σκέψη του που εξόργιζε τους συντηρητικούς και τους θεοκράτες.
Πρωτοφανή πράγματα για την εποχή και τη χώρα. Πόσο θα άντεχε;
Πρώτο άρχισε επισήμως τον πόλεμο το Πατριαρχείο. Ο Γρηγόριος ΣΤ΄ εξέδωσε μια «Πατριαρχική και Συνοδική εγκύκλιο, περί της νεωστί αναφανείσης αντιχρίστου διδασκαλίας του θεοσεβισμού». Η παραθρησκευτική οργάνωση «Φιλορθόδοξος Εταιρεία» του Κωνσταντίνου Οικονόμου και του Κοσμά Φλαμιάτου, κινητοποίησε τις εφημερίδες της και ξεσήκωσε τον απλό κόσμο, φωνάζοντας ότι οι άθεοι κυριεύουν τη χώρα. Η Ιερά Σύνοδος της Ελλάδος έστειλε επιστολή στον Καΐρη στις 10 Ιουλίου 1839, με την οποία του ζητούσε «ομολογίαν πίστεως».
Όταν ο δάσκαλος αρνήθηκε να κάνει ομολογία πίστεως, η κυβέρνηση διέταξε τον αρχηγό του στόλου ναύαρχο Κανάρη να τον φέρει διά της βίας στην Αθήνα. Η μεταγωγή του άρρωστου Καΐρη στην Αθήνα στο μπαλαούρο ενός πολεμικού καραβιού σαν να ήταν κοινός πειρατής, λύπησε βαθύτατα τους πολυάριθμους μαθητές του. Υπήρχε όμως και ο όχλος που ζητούσε να κρεμαστεί ο άθεος χωρίς απολογίες και δίκες.
Η Ιερά Σύνοδος τον καθαίρεσε ως αιρετικό και ιδρυτή άλλης θρησκείας. Το βαρύτατο κείμενο της καθαίρεσης διαβάστηκε σε όλες τις εκκλησίες της επικράτειας τον Νοέμβριο του 1841. Σ’ αυτό, ο Καΐρης χαρακτηριζόταν «υπηρέτης μοχθηράς γνώμης του Διαβόλου […] πεπληρωμένον πνεύμα μοχθηρίας […] διαφθορεύς της Ορθοδόξου ημών νεολαίας» και άλλα φοβερά.
Η Ιερά Σύνοδος πήρε τον κατάλογο των μαθητών και τους κατέταξε ανάλογα με τις επιδόσεις τους. Όσο καλύτερους βαθμούς είχαν, όσο περισσότερες διαλέξεις είχαν παρακολουθήσει, τόσο πιο επικίνδυνοι θεωρήθηκαν και κυνηγήθηκαν αναλόγως.
Λίγοι ήταν οι θαρραλέοι που τον υποστήριξαν δημοσίως, όπως ο ποιητής Αλέξανδρος Σούτσος, ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος εκδότης της εφημερίδας Πρόοδος, και η εφημερίδα Αθηνά.
Στις 21 Δεκεμβρίου 1852, ο Καΐρης παρουσιάστηκε σε δίκη στη Σύρο. Στο δικαστήριο, ο πρόεδρος διάβασε στον κατηγορούμενο: «Κατηγορείσαι επί προσηλυτισμώ και διαδόσει νέας θρησκείας αγνώστου». Αφού διέδιδε λοιπόν άγνωστη θρησκεία, η προστασία του Συντάγματος δεν ίσχυε γι’ αυτόν. Η καταδίκη του είχε ήδη προαποφασιστεί.
Στις 9 Ιανουαρίου 1853, μέσα στο χειμωνιάτικο κρύο και την υγρασία, ο μεγάλος αυτός Έλληνας εξέπνευσε ολομόναχος, ξαπλωμένος στο πάτωμα της φυλακής. Η ταφή του στο βρομερό λοιμοκαθαρτήριο και η εκταφή του την επομένη από «άγνωστους» φανατικούς που γέμισαν το πτώμα του με ασβέστη, θα αποτελεί αιώνιο όνειδος για τη χώρα την οποία (μαζί με άλλους) ελευθέρωσε και ανιδιοτελώς υπηρέτησε.
Δέκα μέρες μετά το θάνατό του, στις 19 Ιανουαρίου 1853, ο Άρειος Πάγος στον οποίο είχαν προσφύγει οι μαθητές του, ακύρωσε την καταδικαστική απόφαση του δικαστηρίου της Σύρου και κήρυξε ομοφώνως τον Θεόφιλο Καΐρη αθώο. Ήταν πια πολύ αργά… Σ’ αυτή τη χώρα, ακόμα και η λέξη ντροπή χάνει το νόημα της…
(Απόσπασμα από το βιβλίο «Άγιος Αγύρτης, Δ. Καμπουράκης, εκδ. Παττάκη)
Αφιερωμένο στους συνάδελφους εκπαιδευτικούς που περιμένουν την αξιολόγηση…..