Η ανθρώπινη ελευθερία δεν υποτάσσεται στην απολυτότητα του μεγέθους μιας τέτοιας δωρεάς του Θεού, καθότι απόλυτα ελεύθερος είναι ο Θεός. Η ίδια εδράζεται σ’ αυτό το κατ’ εικόνα. Συνδέεται με το πρόσωπο του Θεού. Όμως ο Θεός δεν εκβιάζει τα πράγματα, τις καταστάσεις, δεν λέει στον άνθρωπο ‘’έλα εδώ, κάνε αυτό, κάνε το άλλο’’. Δεν υπάρχει τέτοιος Θεός στο ευαγγέλιο.
Βλέπουμε στο ευαγγέλιο της Κυριακής του Παραλύτου (Ιω 5, 1 – 15) τον Χριστό να θεραπεύει τον ασθενή παράλυτο της δεξαμενής Βηθεσδά. Ενώ ο Χριστός βλέπει πως είναι κατάκοιτος, δεν τον γιατρεύει. Δεν θα μπορούσε; Με ένα λόγο; Ένα νεύμα; Μια κίνηση; Αφήνει τη σχέση να ξεδιπλωθεί. Αυτό είναι το πολύ όμορφο στον Χριστό. Αφήνει τους ανθρώπους να διερωτώνται και ενεργεί κατά έναν τρόπο προσωπικό, πολύ προσωπικό. Είναι ο τρόπος της αποκάλυψης του στους ανθρώπους. Δεν είναι ο ίδιος τρόπος για όλους αλλά μία ποιμαντική εξατομικευμένη τοποθέτηση του απέναντι στο κάθε πρόσωπο. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ενεργεί ο Θεός, οφείλουμε να δούμε πως ενεργεί μέσα σε μία σχέση. Αν ο άνθρωπος δεν θέλει να συνάψει σχέση με τον Θεό, τίποτε δεν είναι κατανοητό. Όλα γίνονται κατανοητά μέσα στην ύπαρξη της σχέσης. Ο Θεός είναι πρόσωπο. Το απόλυτα ελεύθερο. Ο άνθρωπος είναι πρόσωπο κατά την εικόνα του Θεού, κατά τη δική Του εικόνα. Ε, αυτό είναι το μεγαλείο. Να έρχεσαι σε άμεσο συσχετισμό με την ύπαρξη Του. Όχι με την ακατάληπτη ουσία Του (αυτό είναι Ευνόμιος).
Η σχέση του Χριστού με τον παράλυτο είναι σχέση προσώπων. Γνωρίζονται, κοινωνούνε μεταξύ τους, αναπτύσσουν λόγο. Υπάρχει δέσιμο στη σχέση αυτή. Είναι μία σχέση ελευθερίας. Δεν λέει ο Χριστός ‘’κάτσε να σε γιατρέψω, έλα ακολούθησε με’’. Δεν ενεργεί έτσι ο Χριστός. Είναι η ελευθερία του παράλυτου που του επιτρέπει να υπάρχει στην ελευθερία του Θεού. Αν ο Χριστός του καταργήσει την ελευθερία, πάει, τελείωσε ο παράλυτος. Γι’ αυτό τον ρωτάει εάν θέλει να γιατρευτεί. ‘’Θέλεις ὑγιής γενέσθαι;’’(Ιω. 5, 7).
Ο άνθρωπος υπάρχει επειδή είναι εικόνα Θεού. Αν πάψει να είναι εικόνα Θεού, αφού εικόνα Θεού σημαίνει να είναι αυτεξούσιος ο άνθρωπος (Ιωάννης Δαμασκηνός), παύει και η ελευθερία του. Στο σημείο αυτό συναντιέται και πάλι ο δρόμος της θεολογίας μ’ εκείνον της φιλοσοφίας. Ο δρόμος του Γρηγορίου Νύσσης μ’ εκείνον του Soren Kierkegaard. Για τον Νύσσης το αυτεξούσιο είναι το σπουδαιότερο αγαθό που έχει δοθεί στον άνθρωπο. Εδώ, ο Νύσσης ασχολείται επίμονα με το θέμα του αυτεξούσιου στον ‘’Κατηχητικό Λόγο’’ (το κατεξοχήν κείμενο με αυστηρά θεολογικό περιεχόμενο και στο ‘’Περί κατασκευής ανθρώπου’’). Από την άλλη ο χριστιανός υπαρξιστής Kierkegaard σημειώνει: ‘’Το πιο θαυμαστό πράγμα που παραχωρήθηκε στον άνθρωπο είναι – η επιλογή, η ελευθερία. Αν θες να τη σώσεις και να τη διατηρήσεις, υπάρχει μόνο ένας τρόπος – στο ίδιο λεπτό χωρίς όρους, με πλήρη αφοσίωση, δώσε την πίσω στον Θεό και τον εαυτό σου μαζί με αυτήν’’.
Δεν εδράζεται σε εκβιασμούς και εκφοβισμούς η σχέση που συνάπτει ο Θεός με τον κάθε άνθρωπο. Η ελευθερία οδηγεί στην προσωπική ανακάλυψη διά της αποκαλύψεως. Ο άνθρωπος διατηρεί την ελευθερία του υπό το πρίσμα δύο γεγονότων. Αφενός μεν μέσα από την αναφορικότητα του στον Θεό Πατέρα, αφετέρου δε μέσα από την αναφορικότητα του στους συνανθρώπους του. Η αναφορικότητα στον εαυτό του καταργεί την ελευθερία του. Πώς να είναι ελεύθερος σε μία τέτοια περίπτωση όταν αυτοπροσδιορίζεται ως υπαρξιακό μέρος του συνόλου του; Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος επειδή υπάρχει σε σχέση με άλλους, όχι επειδή η ελευθερία συνάδει με την αυτοαναφορικότητα του. Αντικατοπτρίζεται η ανθρώπινη ελευθερία. Στο ‘’Περί κατασκευής’’ ο Νύσσης χρησιμοποιεί με έξυπνο τρόπο το παράδειγμα του κατόπτρου, όπου ο νους κινείται προς το θείο και μορφώνεται από αυτό (οἷόν τι κατόπτρου κάτοπτρον). Έτσι συμβαίνει με την ανθρώπινη ελευθερία και την αναφορικότητα της στον Θεό Δημιουργό.
Ο Θεός ανακαλύπτεται διά της ελευθερίας. Αφήνεται σε σχέση και ως εραστός γνωρίζεται και ψηλαφείται. Για να καλλιεργηθεί αυτή η αυθεντικότητα της πίστης χρειάζονται μέτωπα. Η αμφισβήτηση και η πάλη με τον Θεό. Ποιος θέλει έναν βολεμένο άνθρωπο; Πόσο μάλλον έναν βολεμένο Θεό; Παραδομένο στις ιδεοληψίες ανέραστων φανατικών χριστιανών, που βαυκαλίζονται μέσα από τον αυτοερωτισμό τους; Ο Θεός να αμφισβητείται. Να αμφισβητείται μέσα στη σχέση με τον άνθρωπο για να γνωρίζεται, να ανακαλύπτεται. Σχέση πάλης, συμμετοχής, αλληλοπεριχώρησης. Πραγματικής ελευθερίας, που λειτουργεί στον αντίποδα της οργανωμένης θρησκείας, η οποία αρνείται την αποκάλυψη του Θεού και την ανακάλυψη του εαυτού μέσα στον Θεό.
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (θεολόγος, βαλκανιολόγος)
Εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Διάβας