…τον είχα μελετήσει,
μαζί με όλους εκείνους τους ανθρώπους
που έσκαψαν στο χώμα της ιστορίας του ελληνισμού
και βρήκαν τρύπες που οδηγούσαν
στον Έρωτα, στο Πρόσωπο και στον Θεό.
(Φοίβος Δεληβοριάς για Χρήστο Γιανναρά)
Πριν από λίγες μόλις μέρες έφυγε από τούτη τη ζωή ο μεγάλος διανοητής και δάσκαλος Χρήστος Γιανναράς. Αναντίρρητα, ο Γιανναράς υπήρξε σπουδαία προσωπικότητα, ένας πολύ ιδιαίτερος άνθρωπος, με λαμπρές σπουδές, λόγο ζωντανό, επίκαιρο, συγκεκριμένο, χωρίς υποκρισία και συστημικά φτιασίδια για να αρέσει.
Πρόσωπα όπως ο Χρήστος Γιανναράς σφραγίζουν τη ζωή του τόπου τούτου. Με το ύφος, τον λόγο, την παρουσία. Ακόμη κι όταν φεύγουν από την επίγειο ζωή, τα έργα τους αποτελούν θησαυρό. Παραμένουν. Αλησμόνητα και φωτοδόχα. Τα έργα του Χρήστου Γιανναρά εμφορούνται μιας οντολογίας κι ενός ρεαλισμού που κάποιες φορές τα δύσκολα τα κάνει απλά. Και με το ύφος του ξεδιάλυνε την οποιαδήποτε αναβλητικότητα και διστακτικότητα. Βέβαιος και τολμηρός. Πάντοτε τολμηρός. Με παρρησία και ξακαθαρίσματα φιλοσοφικά αλλά και θεολογικά. Σε σημείο μάλιστα που πολλές φορές, ο εκκλησιαστικός ηθικισμός και ευσεβισμός, παρεξηγούσε έντονα. Ακόμη κι αν διαφωνούσες μαζί του, είχε κάτι που σε έκανε να θες να τον ακούς. Γι’ αυτό και ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης αποχαιρετώντας τον σημείωνε πως ‘’μπορούσες να διαφωνείς μαζί του… αλλά ποτέ δεν μπορούσες να αμφισβητήσεις τις προθέσεις, την λογική δύναμη και την πνευματική του τόλμη’’.
Με την σκέψη και τον λόγο του ταρακούνησε τα πολιτικά, κοινωνικά, θεολογικά, εθνικά πράγματα του τόπου. Αδιαφορούσε για τις αντιδράσεις. Αλλά και δεν τις επιζητούσε. Υπήρξε καθόλα αυθεντικός. Ήταν ίσως μέρος της αυθεντικότητας του προσώπου του, σε μία εποχή όπου είδωλα λειτουργούν ως εικόνες, κατακυριεύοντας την κοινωνία μας. Ερχόταν σε ρήξη, αμφισβητούσε, αναζητούσε. Βαθυστόχαστος, σε τέτοιο σημείο μάλιστα που ο λόγος του έμοιαζε δυσνόητος αρκετές φορές. Υπερβατικός στο λόγο του, αλλά ανθρώπινος. Πολύ ανθρώπινος. Άνθρωπος με αίσθηση του ρόλου και της ευθύνης. Κατάφερνε να συνδυάσει φιλοσόφους και αγίους που ποτέ δεν συναντήθηκαν και ποτέ δεν λειτουργούσε ο ένας έχοντας ως προϋπόθεση τον άλλον. Με τρόπο ανεπανάληπτο και αρμονικό, για παράδειγμα, συνταίριαζε στο πεδίο του αποφατισμού τον Heidegger με τον άγιο Μάξιμο Ομολογητή. Γι’ αυτό κι έλεγε ‘’όμως «συνεννοούμαστε» με τους μεγάλους «αιρετικούς» της Δύσης: Νίτσε, Χάιντεγκερ, Βιτγκενστάϊν, T.S. Eliot, Κάφκα, Φλάνερι Ο’ Κόνορ’’.
Η Εκκλησία ως κοινότητα, ο έρωτας ως συστατικό στοιχείο της ζωής μας, η θρησκεία στον αντίποδα της πίστης, το πρόσωπο, ο τρόπος ύπαρξης, το γνήσιο εκκλησιαστικό φρόνημα απέναντι στην υποκρισία, το εκκλησιαστικό γεγονός, η έννοια του έθνους, μερικά από τα πολλά σημεία των αναφορών του σε ομιλίες, διαλέξεις, συνέδρια, άρθρα, βιβλία. Αγαπούσε το έθνος και την Εκκλησία. Στηλίτευε τα κακώς κείμενα τόσο σε εθνικό, όσο και σε εκκλησιαστικό επίπεδο.
Τόνιζε ιδιαίτερα πως η θρησκεία λειτουργεί στον αντίποδα του εκκλησιαστικού γεγονότος, του οποίου τη γνώση αποκτούμε μέσω της εμπειρίας και όχι της λογικής. Έγραφε χαρακτηριστικά σε επιφυλλίδα του στην Καθημερινή: ‘’Η θρησκεία είναι ατομοκεντρικό γεγονός (ατομικές, «εγγυημένης ορθότητας», πεποιθήσεις, ατομικές αρετές, ατομική σωτηρία). Η εκκλησία, όπως και η λέξη «κοινωνία», είναι τρόπος σχέσεων, κοινό άθλημα, μέθεξη σε κοινό αγώνισμα αμοιβαιότητας της αγαπητικής αυτοπροσφοράς, κοινότητα κοινωνούμενης εμπειρικής ελπίδας ότι «ο θάνατος πατείται θανάτῳ».
Έγραφε πάλι σε επιφυλλίδα του: ‘’Η ελλαδική Ορθοδοξία πιστεύει πως αρκείται στη γλώσσα της Παράδοσης. Ωστόσο, έχει απομείνει χωρίς τη δυνατότητα να διαλεχθεί οικουμενικά. Στον ευρωπαϊκό χώρο ο λόγος της είναι απών. Ο ευρωπαίος άνθρωπος δεν ζητάει σήμερα από την Ορθοδοξία μια ξενάγηση σ’ ένα λαμπρό παρελθόν. Χρειάζεται απάντηση στο προσωπικό του ιστορικό πρόβλημα, στο πρόβλημα του αιώνα, που δεν είναι για τον Ευρωπαίο το πρόβλημα του Θεού, αλλά το πρόβλημα του ανθρώπου. Η σωτηρία, η κόλαση, η αμαρτία, η θέωση του ανθρώπου. Έχει λόγο σ’ αυτά η Ορθοδοξία; Λόγο, που να μπορεί ν’ αναμετρηθεί με την απελπισία και το χλευασμό του σύγχρονου Ευρωπαίου;’’.
Η σκέψη του αντισυμβατική. Δεν συμβιβαζόταν με πράγματα και καταστάσεις που δημιουργούσαν μία ιδεολογία εντός των τειχών της Εκκλησίας. Επέμενε στο βίωμα. Εξάλλου, είχε πει πως ‘’ο ελληνισμός σώθηκε στα 400 χρόνια σκλαβιάς, όχι επειδή κάναμε κατήχηση, αλλά γιατί ανάβανε το καντήλι, ζυμώνανε πρόσφορο, κάνανε αγιασμό και κυρίως πήγαιναν στην εκκλησιά, ήταν το κεντρικό κοινωνικό γεγονός, ήταν γιορτή, πανήγυρις’’. Αντιμαχόταν την υποκρισία που συναντάται μέσα στην Εκκλησία και τόνιζε: ‘’…προτιμώ να είμαι με τον ληστή και με την πόρνη μέσα στην Εκκλησία, παρά με τον φαρισαίο εκτός της Εκκλησίας’’.
Στην τελευταία του συνέντευξη στο Θέμα και στον Δημήτρη Δανίκα, φέτος τον Ιούλιο, μεταξύ άλλων, μίλησε για την τεχνητή νοημοσύνη, ένα επίκαιρο ζήτημα που δημιουργεί εκ φύσεως ποικίλους προβληματισμούς: ‘’Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι το τέλος της ανθρωπότητας. Η Νοημοσύνη θα γίνει ένα χρηστικό εργαλείο, θα μπορούμε με νοήματα να συνεννοούμαστε, δεν ξέρω πώς. Είναι παιδαριώδη πράγματα. Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν είναι φάρμακο. Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι εργαλείο το οποίο σε απαλλάσσει από το ύψιστο και το πιο ιδανικό λειτούργημα της νόησης που είναι το συλλογίζεσθαι. Η πάλη για την αλήθεια, αυτό που κοινωνείται. Σας λέω εγώ ότι αυτό είναι ένα κομμάτι ψωμί και είναι ωραίο. Εσείς θα το επαληθεύσετε, όχι με κάποιο άλλο κριτήριο, αλλά αφού το φάτε. Έτσι δημιουργείτε μια σχέση. Ακριβώς. Η αμεσότητα της σχέσης. Την οποία αγνοεί και καταλύει η Τεχνητή Νοημοσύνη. Η οποία είναι σαν μια γραφομηχανή, ό,τι της λες, το λέει. Δεν γεννάει. Ο Τσαρούχης δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι Τεχνητή Νοημοσύνη’’.
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης και Δημήτρης Αγγελής, μόλις πριν από λίγες μέρες αποχαιρέτησαν τον Δάσκαλο Χρήστο Γιανναρά, με ένα κείμενο στην Καθημερινή που έφερε τον τίτλο ‘’Έβγαλε τη θεολογία από το γκέτο’’. Αυτό που μου άρεσε πάντοτε στον Γιανναρά ήταν το χάρισμα του να απευθύνεται με ανατρεπτικό τρόπο, τόσο στους εκκλησιαστικούς, όσο και στους μη εκκλησιαστικούς. Περισσότερο δε στους μη εκκλησιαστικούς, με τους οποίους συναντιόταν και συζητούσε. Μέσα από τη διαλεκτική εμβάθυνε στη σύγκραση των ποιοτικών τους μεγεθών, πάντοτε υπό το φως του ευαγγελικού, πατερικού πλούτου και της ιεράς παράδοσης. Αυτά είναι χαρίσματα. Κι ο Θεός τον προίκισε με πολλά.
Αιωνία σου η μνήμη. Καλό παράδεισε Δάσκαλε.
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (θεολόγος, βαλκανιολόγος)
Εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Διάβας – Ι.Μ. Σταγών & Μετεώρων