Ο Χριστός δεν αφήνει τίποτε για τον Εαυτό Του. Ακόμη και στο ευαγγελικό ανάγνωσμα της Κυριακής (Λουκ. 18, 18 – 27), όταν κάποιος άρχοντας τον ρωτάει πώς να κληρονομήσει την αιώνια ζωή, Εκείνος του απαντά: ‘’Γιατί με ονομάζεις αγαθό; Κανείς δεν είναι αγαθός παρά μόνος ο Θεός’’ (Λουκ. 18, 19).
Καθοριστική είναι η συμβολή των Καππαδοκών Πατέρων, των πρώτων αιώνων στο ζήτημα των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος. Εκεί θα στρέψουμε την προσοχή μας. Γράφει ο Μ. Βασίλειος εναντίων των αιρετικών Σαβελλιανών και Αρείου και Ανομοίων: ‘’Διότι υπάρχει μεν ο Πατήρ, ο οποίος έχει τέλεια την ύπαρξη και ανενδεή και είναι ρίζα και πηγή του Υιού και του αγίου Πνεύματος. Υπάρχει δε και ο Υιός που είναι ζωντανός Λόγος σε τέλεια θεότητα και γέννημα πλήρες του Πατρός’’.
Λίγο νωρίτερα, στον λόγο του, ο Μ. Βασίλειος κάνει λόγο για ‘’συγγένεια της φύσεως’’ και όχι για ‘’σύγχυση των προσώπων’’. Ο Μ. Βασίλειος μας λέει πως ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα έχουν κοινή φύση (φύση=ουσία στη σκέψη των Καππαδοκών), αλλά πρόκειται για τρία διαφορετικά πρόσωπα (πρόσωπο=υπόσταση στη σκέψη τους). Το γεγονός ότι αποτελούν τρία πρόσωπα, δεν σημαίνει τρεις θεούς. Για τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης το όνομα θεός είναι δηλωτικού της ουσίας και όχι του προσώπου (σε μία τέτοια περίπτωση θα κάναμε λόγο για τρεις θεούς).
Ποια είναι όμως η σχέση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος; Ο Χριστός αναφέρει το ‘’αγαθός’’ μόνο στον Θεό; Δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Σύμφωνα με την ευαγγελική παράδοση, ο Χριστός δεν είδε ποτέ τον Εαυτό Του εκτός της σχέσεως Του με τον Πατέρα. Παντού αναφέρει τον Πατέρα. Στον Πατέρα ανήκει η μοναρχία. Γι’ αυτό και ο άγιος Διονύσιος Αρεοπαγίτης χρησιμοποιεί την έκφραση ‘’θεογόνος μονώτατος’’. Η αρχή των πάντων είναι ο Πατέρας (όπως ερμηνεύουν την μοναρχία οι Καππαδόκες). Εξάλλου, δεν μπορεί να υπάρξει Υιός χωρίς να υπάρχει Πατέρας και ο Πατέρας δεν είναι Πατέρας για τον Εαυτό Του. Από τα παραπάνω εξάγεται το συμπέρασμα πως υπάρχει μία αιτία. Ο όρος ‘’αιτία’’ είναι ιδιαίτερα σημαντικός καθότι χρησιμοποιείται από τους Καππαδόκες Πατέρες. Οι ίδιοι εισάγουν τον όρο αυτό. Η πρώτη θέση που κατέχει ο Πατέρας δεν είναι θέση εξουσίας, χρόνου κ.ο.κ.. Είναι πρωτοθεσία του αιτίου.
Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, σ’ έναν θεολογικό του λόγο, μιλώντας για τον Υιό αναφέρεται στον όρο ‘’Πατήρ’’. Γράφει λοιπόν πως ‘’η ονομασία Πατήρ δεν είναι χαρακτηρισμός ούτε της ουσίας, ω σοφώτατοι, ούτε της ενέργειας, αλλά σημαίνει την σχέση του Πατρός προς τον Υιό ή του Υιού προς τον Πατέρα. Έχει να κάνει λοιπόν με την ενδοτριαδική σχέση των δύο προσώπων, του Πατρός και του Υιού. Και όπως ερμηνεύει πάλι ο ίδιος, ο Πατήρ γεννά και εκπορεύει με απάθεια (εν. το Άγιο Πνεύμα), ο Υιός γεννάται και το Πνεύμα εκπορεύεται.
Αυτές οι λειτουργίες των τριών προσώπων δεν έχουν να κάνουν με την ουσία τους, αλλά αποτελούν αυτό που λέει σε Επιστολή (235) του ο Μ. Βασίλειος, τον ‘’τρόπο ύπαρξης’’ τους. Αυτός ο τρόπος ύπαρξης τους δηλώνει το ιδιάζον υποστατικό γνώρισμα του κάθε προσώπου της Αγίας Τριάδος. Και τα τρία πρόσωπα έχουν κοινή ουσία, αλλά ο τρόπος με τον οποίο υπάρχουν, ο τρόπος με τον οποίο εκφράζουν την λειτουργία τους είναι ξεχωριστός και μοναδικός. Εδώ, εντοπίζεται και η διαφορά Πατρός και Υιού. Δεν εντοπίζεται στην ουσία (αυτό ισχυριζόταν ο Ευνόμιος), αλλά στα υποστατικά τους ιδιώματα. Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με διαφορά αιτίου και αιτιατού, σύμφωνα με τον Μ. Βασίλειο.
Απευθυνόμενος λοιπόν ο Χριστός στον άρχοντα του ευαγγελικού αναγνώσματος, του δείχνει τον Πατέρα. Ο Πατέρας είναι η πηγή των πάντων. Δεν είναι τυχαίο, μάλιστα, το γεγονός ότι οι αρχαίες Λειτουργίες απευθύνονταν στον Πατέρα. Ο Χριστός ανάγει τα πάντα στην μία αιτία, τον Πατέρα. Δεν έφερε κάτι δικό Του, αλλά την πίστη του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ. Στον κήπο της Γεσθημανή προσεύχεται στον Πατέρα Του λέγοντας Του ‘’παρελθέτω ἀπ᾿ ἐμοῦ τὸ ποτήριον τοῦτο· πλὴν οὐχ ὡς ἐγὼ θέλω, ἀλλ᾿ ὡς σύ’’ (Ματθ. 26, 39). Το κατά Ιωάννη ευαγγέλιο, μεταξύ άλλων, μας δίνει μία πολύ καλή εικόνα της σχέσεως Πατρός και Υιού: ‘’…κανείς δεν έρχεται στον Πατέρα παρά δι’ εμού. Εάν με ξέρατε, θα ξέρατε και τον Πατέρα μου… Εκείνος που έχει δει εμένα, έχει δει τον Πατέρα. Δεν πιστεύεις ότι εγώ είμαι ἐν τῷ Πατρί και ο Πατέρας είναι ἐν ἐμοί;’’ (Ιω. 14, 6 -11). Ο Γέρων Μητροπολίτης Περγάμου κ.κ. Ιωάννης Ζηζιούλας σημειώνει πως «ο Υιός αποκαλύπτει τον Πατέρα∙ αποκαλύπτοντας Τον, δεν Τον ταυτίζει με τον Εαυτό Του, σε βαθμό που να μην παραπέμπει στον Πατέρα’’. Βέβαια, δεν υποτιμούνται ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα. Ο Χριστός στην Θεία Ευχαριστία δεν παύει να είναι ‘’ὁ προσφέρων καὶ προσφερόμενος καὶ προσδεχόμενος καὶ διαδιδόμενος’’.
Το θέμα της μοναρχίας του Πατρός είναι ένα θέμα που ‘’σκανδαλίζει’’. Εξαρτάται υπό ποιες προϋποθέσεις το ερμηνεύει κανείς. Μοναρχία του Πατρός και υποτίμηση του Υιού και του Αγίου Πνεύματος; Φύση ή πρόσωπο; Τί προηγείται από τα δύο αυτά; Ο περισσότερος κόσμος αγνοεί τα παραπάνω ή δεν τον αφορούν. Το βασανιστικό ερώτημα, όμως, ακόμη ψάχνει να βρει την απάντηση του. Σε ποιον προσευχόμαστε; Στον Πατέρα; Στον Υιό;
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Βαλκανιολόγος, Θεολόγος)
Εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Διάβας