Ενδεχομένως να μην αποτελεί ζήτημα το οποίο απασχολεί την πλειοψηφία των ανθρώπων. Δεν παύει όμως να επηρεάζει την ύπαρξη μας, τη ζωή μας, τις σχέσεις μας με τους άλλους, πρωτίστως δε τη σχέση μας με τον Θεό.
Δεν φταίει ο Θεός για την αμαρτία. Μάλλον, καλύτερα, ας πούμε αυτό που λέει ο Μ. Βασίλειος, ότι δηλαδή δεν δημιούργησε ο Θεός το κακό. Το κακό όσο κι αν μας φοβίζει δεν έχει οντολογία. Είναι παρυπόσταση σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας. Δεν έχει δική του υπόσταση, αν και είναι πραγματικό. Η αληθινότητά του όμως, αυτή η πραγματικότητά του που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει, δεν επιβάλλει την ύπαρξη οντολογικής αρχής. Πρέπει να αναζήτήσουμε αλλού την αρχή. ‘’Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γενηθήτω φῶς· καὶ ἐγένετο φῶς. Καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς, ὅτι καλόν’’ (Γέν. 1,4). Αυτή είναι η αρχή. Το φως δημιουργήθηκε από τον Θεό και μάλιστα ‘’καλόν’’. Δεν δημιουργήθηκε το σκοτάδι. Το σκοτάδι υπάρχει γιατί δεν υπάρχει το φως. Επομένως, αποτελεί μία παρυπόσταση του φωτός. Κι αφού είναι παρυπόσταση, τότε δεν έχει οντολογία, αλλά υπάρχει ως μία αλλοίωση της όντως καλής φύσης. Και στην περίπτωση μας καλή φύση είναι το φως. Αυτά τα αναλύει με πολύ όμορφο τρόπο ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός στο περίφημο έργο του ‘’Κατά Μανιχαίων διάλογος’’.
Από σωτηριολογικής πλευράς είναι πολύ σημαντικό να επισημανθεί πως ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα του Δημιουργού του. Η δυνατότητα όμως που του δόθηκε από τον Θεό να υπάρχει μέσα από την ελευθερία του, εφόσον ελευθερία σημαίνει τον τρόπο ύπαρξης, τον οδήγησε στην παρακοή, που έφερε με την σειρά της την πτώση. Ας σταθούμε για λίγο εδώ. Υφίσταται μία ισχυρή διαφωνία, ας το πούμε ασυμφωνία, μεταξύ της ορθόδοξης και της δυτικής θεολογίας. Για την ορθόδοξη θεολογία το κατ’ εικόνα αμαυρώθηκε. Αυτό σημαίνει πως δεν χάθηκε, αλλά και πως δεν καταστράφηκε. Απλά έχασε την λαμπρότητά του, την οποία μπορεί να κερδίσει και πάλι. Αντίθετα, η δυτική θεολογία είναι απόλυτη στο ζήτημα αυτό. Δεν αφήνει κανένα περιθώριο ελπίδας. Για εκείνη το κατ’ εικόνα καταστράφηκε.
Δεν είναι δυνατό να υπάρξει η αμαρτία χωρίς την ανθρωπολογία. Κι αυτό γιατί αφενός μεν αποτελεί απόρροια ελεύθερης επιλογής του ανθρώπου, αφετέρου δε επηρεάζει ολόκληρη την ανθρώπινη ύπαρξη. Κι εδώ όμως η αμαρτία ως έννοια ταλαιπωρεί την ανθρωπότητα. Και την ταλαιπωρεί γιατί έχει ιδωθεί υπό διαφορετικές αφετηρίες. Ο Άνσελμος Καντερβουρίας, αρχιεπίσκοπος του Canterbury (Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία), δίνει τον εξής ορισμό για την αμαρτία στο έργο του Cur Deus Homo: ‘’Αμαρτία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά το να μην αποδίδει (εξοφλεί) κάποιος στον Θεό το οφειλόμενο’’. Κάποιος πρέπει, δηλαδή, να πληρώσει για την αμαρτία, κάποιος πρέπει να τιμωρηθεί. Ο προτεσταντισμός διά στόματος Λούθηρου δίνει τον εξής ορισμό: ‘’Αμαρτία είναι αυτή η ολότητα, η οποία γεννιέται από τους γονείς και μάλιστα πριν ακόμη μπορέσει ο άνθρωπος εξαιτίας της ηλικίας του να κάνει, να πει ή να σκεφθεί κάτι’’.
Κοινό σημείο σύγκλισης των δύο παραπάνω θέσεων είναι η πίστη στην πλήρη διαφθορά της ανθρώπινης φύσης που συνέβη με την πτώση. Για τον Άνσελμο με την πτώση των πρωτοπλάστων ολόκληρη η ανθρώπινη φύση διαβρώθηκε και ζυμώθηκε με την αμαρτία. Επίσης, για τον Λούθηρο ‘’το πρόσωπο, η φύση και η όλη ουσία μας είναι με την πτώση του Αδάμ διεφθαρμένα’’. Αυτές οι δύο ίδιες θεωρήσεις έχουν βαθύτατες συνέπειες για την σωτηρία του ανθρώπου.
Η ορθόδοξη θεολογία ξεκινάει από άλλη αφετηρία. Δεν φταίει η ανθρώπινη φύση για τους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας αλλά η προαίρεση. Αυτό φαίνεται και από τον ορισμό για την αμαρτία. Η αμαρτία είναι νόσημα της προαίρεσης, θα πει ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας. Δεν λέει πως έχει διαφθαρεί πλήρως η ανθρώπινη φύση, αλλά πως πάσχει η προαίρεση. Κι εδώ όμως συναντούμε διαφορετικούς δρόμους αντιμετώπισης του γεγονότος και των συνεπειών της πτώσης. Κι ενώ για τον Άνσελμο Καντερβουρίας ισχύει το αξίωμα ‘’ικανοποίηση ή τιμωρία’’, αφού ή εξοφλεί ο άνθρωπος το χρέος του εκουσίως ή ο Θεός εισπράττει το οφειλόμενο με τη βία, για τον άγιο Μάξιμο Ομολογητή ‘’συγγνωστόν γάρ, οὐ τιμωρητέον ἡ ἀσθένεια’’. Η αμαρτία στην δυτική θεολογία ερμηνεύεται με όρους του δικαιικού χαρακτήρα, ενώ στην ορθόδοξη θεολογία αντιμετωπίζεται ως ασθένεια που χρειάζεται να θεραπευτεί.
Όλα αυτά ίσως αφήνουν ασυγκίνητους τους περισσότερους ανθρώπους. Έχουν όμως να κάνουν με την σωτηρία του ανθρώπου. Εξαρτάται πως βλέπει κανείς την πτώση, την αμαρτία. Για τους Πατέρες της Εκκλησίας η φύση δημιουργήθηκε καλή από τον Θεό, αλλά η προαίρεση που ασθενεί χρειάζεται να θεραπευθεί. Τίποτε δεν χάθηκε. Ο άνθρωπος δεν καταδικάζεται στην αφάνεια και ο Θεός δεν χρειάζεται να τιμωρήσει κανέναν. Δεν προσβλήθηκε ο Θεός, όπως θα διαμηνύσει η δυτική θεολογία. Ο Θεός δεν ενανθρώπισε για να τιμωρήσει αλλά για να διορθώσει, να θεραπεύσει, να σώσει την ανθρωπότητα.
Η Ευρώπη που είναι τόσο περήφανη για τις χριστιανικές της ρίζες, θεωρώ πως έχει απολέσει την χριστιανική της ταυτότητα. Κι αυτό διότι έχει απολέσει πρώτα την χριστιανική της ανθρωπολογία και την χριστιανική της προοπτική. Ο Θεός των ημερών που διανύουμε είναι Θεός του ελέους και της ακατανόητης φιλανθρωπίας. Δεν δημιουργεί ενοχές στον άνθρωπο. Έχουμε να κάνουμε με έναν Θεό των εκπλήξεων. Έναν Θεό που στο τέλος της κοσμικής ιστορίας, δεν μπορεί να μην μας εκπλήξει ξανά.
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Θεολόγος, Βαλκανιολόγος)
Εφημέριος Διάβας – Ι.Μ. Σταγών & Μετεώρων