Ναΰδριο Αγίου Αθανασίου Καλαμπάκας – Γράφει ο Σπυρίδων Βλιώρας – φιλόλογος

Άγιος Αθανάσιος, βόρεια πλευρά. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Στην ομώνυμη συνοικία της Καλαμπάκας βρίσκεται ο ναΐσκος του Αγίου Αθανασίου (39°42’27.9″N 21°37’43.9″E), ενταγμένος στην ενορία του Αγίου Βησσαρίωνος, από τους ιερείς της οποίας λειτουργείται.

Θα μπορούσαμε ν’ αναφέρουμε κι άλλες εκκλησίες ή ξωκλήσια της περιοχής μας που τιμούν ως κύριο άγιο τον Άγιο Αθανάσιο, όπως τον Άγιο Αθανάσιο Τζέρτζης στον ομώνυμο διαλυμένο οικισμό Τζέρτζη² βορειοανατολικά της Καλαμπάκας καθώς και την εκκλησία που υπήρχε στον διαλυμένο οικισμό Ρουξιόρι βορειοδυτικά της Καλαμπάκας τουλάχιστον από το 1610 κ.ε. και ίσως το φερώνυμο μονύδριο λίγο πιο πέρα, σε βράχο κοντά στη μονή Υπαπαντής Μετεώρων.³

Η εκκλησίτσα του Αγίου Αθανασίου Καλαμπάκας είναι ένα κτίσμα 13,5 Χ 5 μέτρων,⁴ ίσως του 18ου αιώνα, που όμως εδράζεται πάνω σε παλαιότερης χρονολογίας κτήριο, όπως θα αναλύσουμε παρακάτω. Δυτικά βρίσκεται ένας μικρός Νάρθηκας, ακολουθεί ο Κυρίως Ναός και στα ανατολικά το Ιερό Βήμα με μια ημικυκλική κόγχη που διατρυπάται από φωτιστική σχισμή. Στη στέγη του και στη δυτική πλευρά του Κυρίως Ναού υψώνεται ένα μικρό καμπαναριό νεότερης κατασκευής^a.

Άγιος Αθανάσιος, κόγχη του ιερού. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 1/5/2019.

Στο ιερό του σώζονται ημιεξίτηλες αγιογραφίες «που ίσως είναι του 18ου αιώνα».⁵ Πρέπει να είναι μία από τις δώδεκα εκκλησίες που έχτισε ή ανακαίνισε ο προύχοντας του τόπου Γιαννάκης Καλαμπάκας,⁶ από το 1769 που ήρθε από τη Μοσχόπολη μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα: «Ενός προύχοντα της πόλης μας, του Γιαννάκη, τα παιδιά του δε ζούσαν περισσότερο από τα έξι τους χρόνια. Ένας γέροντας μοναχός των Μετεώρων τον συμβούλεψε να πάει στους Αγίους Τόπους, όπου του είπαν πως, για να ζήσουν και να μεγαλώσουν τα παιδιά του, έπρεπε να χτίσει εδώ ή και αλλού δώδεκα ξωκλήσια.»⁷

Την εποχή αυτή, από τον Μάρτιο του 1751 ως τις 26 Μαρτίου του 1784 επίσκοπος στην επισκοπή Σταγών είναι «με το επιβλητικό και πολύπλευρο έργο του, ο λόγιος και φιλίστορας επίσκοπος Σταγών Παρθένιος»,⁸ ενώ από τις 12 Μαΐου του 1784 επίσκοπος Σταγών έγινε ο «πολύς Παΐσιος, (…) που υπήρξε ένας από τους διαπρεπέστερους και δραστηριότερους ιεράρχες των Σταγών και της Εκκλησίας γενικότερα κατά τους δύσκολους εκείνους χρόνους της δουλείας»,⁹ μέχρι και τις 17 Ιανουαρίου του 1808, όπως είδαμε στο προηγούμενο μελέτημά μας για τον Άγιο Γεώργιο Σοποτού.¹⁰

Άγιος Αθανάσιος, Ιερό: κόγχη, Πλατυτέρα, Λειτουργούντες ιεράρχες. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Στο μέρος της Πρόθεσης της εκκλησίτσας του Αγίου Αθανασίου φαίνεται να υπάρχουν γραμμένα κάποια ονόματα, όπως συνήθιζαν να γράφουν σε παρόμοιες περιστάσεις ‑η Πρόθεση του Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας είναι μία απ’ αυτές‑, που όμως δεν στάθηκε δυνατόν να αναγνώσουμε. Για παράδειγμα υπάρχει η υποψία ενός συμπλέγματος ‑ρθ‑, που ίσως παραπέμπει στην επίσκοπο Παρθένιο, αλλά δεν είμαστε σίγουροι, γιατί δεν είχαμε αρκετή ώρα στη διάθεσή μας να προσπαθήσουμε να διαγνώσουμε τα δυσδιάκριτα γράμματα.

Άγιος Αθανάσιος, η Πρόθεση του Ιερού Βήματος. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, την πυρπόληση και σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της Καλαμπάκας που προηγήθηκε (18/10/1943),¹¹ «στον ναό στεγάστηκαν τάξεις του δημοτικού σχολείου και του γυμνασίου»,¹² αλλά και «άστεγοι πυροπαθείς».¹³

Άγιος Αθανάσιος, 1996, Νότια πλευρά (πριν από την ανακατασκευή).

Στα 1997, επί επισκόπου Σταγών και Μετεώρων Σεραφείμ, στο ναΰδριο έγιναν εκτεταμένες εργασίες στήριξης, συντήρησης και ανακατασκευής, τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά. «Ο ναός υπερυψώθηκε, ενώ επεκτάθηκε λίγο στα δυτικά».¹⁴ Αργότερα έγινε το τέμπλο του ιερού και άρχισε να αγιογραφείται ο Κυρίως Ναός, με τη συνδρομή πιστών χριστιανών, διαδικασία που ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί.

Άγιος Αθανάσιος. Επάνω: αγιογραφίες του 2015 και μη αγιογραφημένο τμήμα. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Το μανουάλι στον Νάρθηκα τοποθετήθηκε στα 2007 και αποτελεί κι αυτό δωρεά πιστών, σύμφωνα με σχετική επιγραφή.

Μανουάλι εσωνάρθηκα. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Στο κλίμα της γιορτής του παρεκκλησίου (2 Μαΐου¹⁵ και 18 Ιανουαρίου) μάς βάζει ο αείμνηστος Καλαμπακιώτης δάσκαλος Στέφανος (Α)Θανασούλας με άρθρο του τον Μάιο του 1972 στην τοπική εφημερίδα της Καλαμπάκας.¹⁶ «Στις 18 Ιανουαρίου που γιορτάζει και πανηγυρίζει το ξωκλήσι τούτο, ο Αϊ‑Θανάσης, που μπορεί να χωρέσει καμιά 150αριά ανθρώπους· στην αυλή του στέκουν κάμποσες εκατοντάδες προσκυνητές, άνδρες, γυναίκες, Θανάσηδες και Αθανασίες, παρακολουθώντας τη Θεία Λειτουργία, με κατάνυξη, και την αρτοκλασία, μετά την οποία θα μοιραστεί άρτος της και παννυχίδα όσων γιορτάζουν.»¹⁷

Άγιος Αθανάσιος, 1996, Βόρεια πλευρά (πριν από την ανακατασκευή).

Ο ίδιος μάς μεταφέρει κι άλλες στιγμές παλαιότερων εποχών με επίκεντρο τον ναΐσκο και τη γύρω περιοχή, που τότε ήταν πολύ διαφορετική απ’ ό,τι σήμερα: «Μόνο θύμησες γλυκιές, παλιών, κάποιων περασμένων χρόνων ζωντανεύουν, θωρώντας μπροστά στον Αϊ‑Θανάση κάποια παρέα νεαρών να στήνουν την καντάδα τους, χωρίς φόβο να “συλληφθούν επί διαταράξει της κοινής ησυχίας”, εδώ στα ξέμακρα απ’ την πόλη, κοντά στα κήπια, στην ησυχία και τη βραδινή δροσιά. Στη μεριά τούτη, στον Αϊ‑Θανάση, πόσοι παθιασμένοι απ’ το ρομαντισμό δε χάζευαν όλη τη νύχτα πολλές φορές και τη μέρα, ακούοντας τα αηδόνια τ’ αμέτρητα να γλυκολαλούν τρυπωμένα στις ζίγρες γύρω και στα βάτια, τα σχίνα και τις μοσχοϊτιές, πλάι στο ρηχό το ρεματάκι, που κυλούσε ήσυχα, κελαρυστά, τα γάργαρα νερά του.»¹⁸

Ο Άγιος Αθανάσιος στα 1993 (νοτιοδυτική πλευρά)

«Ήταν μεσημέρι, όταν πια αφήσαμε την Πουλιάνα και περνώντας στον Άγιο Αθανάσιο, ένα παρεκκλήσι σε κάποιο πλάτεμα του δρόμου προς την πόλη, σταθήκαμε και γελάσαμε πολύ, καθώς θυμηθήκαμε πως αυτό, όπως και κάποιο άλλο ερημοκκλήσι, η Αγία Τριάδα, είχαν πολλές νύχτες φυλάξει απ’ τους χωροφύλακες κάποιους που τους άρεσαν οι “ντάμες” και οι “άσσοι”. Κι έπαιζαν χαρτιά, στα οποία, όταν είχε γκίνια κι έχανε ο Αχιλλέας Φ., έλεγαν πως τα ’βαζε με τους αγίους που κοίταζαν από γύρω, απ’ τα εικονίσματα.»¹⁹

Παλαιότερη χωροθεσία περιοχής

Οι αναμνήσεις του αοίδιμου δασκάλου μάς μεταφέρουν σε παλαιότερες εποχές, όταν η χωροθεσία της περιοχής ήταν πολύ διαφορετική σε σχέση με όσα αντικρίζουν σήμερα οι περιπατητές. Θα προσπαθήσουμε να την αναπαραστήσουμε, βασιζόμενοι σε μαρτυρίες μεγαλυτέρων και σε προσωπικές εμπειρίες των νεανικών μας χρόνων.

Αυτό που κυριαρχούσε στο σημείο εκείνο ήταν τα «κήπια», οι κήποι δηλαδή που διατηρούσαν οι Καλαμπακιώτες προπολεμικά και μεταπολεμικά, από το σπίτι του εκλιπόντος πεθερού μου Αθανασίου και του πατέρα του Σπυρίδωνος Νικολογιάννη, στην κορυφή της οδού 25ης Μαρτίου μέχρι και μετά τον Άγιο Αθανάσιο, επί της σημερινής οδού Ραμμίδη.

Η οδός 25ης Μαρτίου σήμερα. Στο βάθος οι βράχοι Αγιά (αριστερά) και Άλτσος (δεξιά).²⁰ Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 1/5/2019.

Το δεύτερο στοιχείο που κυριαρχούσε ήταν και ο λόγος ύπαρξης τόσων κήπων: τα πολλά νερά που έρρεαν! Από την περιοχή της βρύσης στις «Ελιές» (39°42’37.7″N 21°37’53.4″E) ξεκινούσε ένα ρέμα, που κινούνταν πιο ανατολικά από τον Άγιο Αθανάσιο, όπου βρίσκονταν το Κιούγκι (39°42’32.9″N 21°37’50.7″E),²¹ μια άλλη μικρότερη πηγή που τροφοδοτούσε και τη βρύση στην Πουλιάνα (39°42’28.3″N 21°37’48.8″E), λίγο πιο κάτω από το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου, απέναντι από το σημερινό Λύκειο.²²

Η βρύση στην Πουλιάνα στα 1938. Μπροστά της τα αδέρφια Αναγνωστοπούλου.²³

Από την περιοχή της βρύσης του Σοποτού (39°42’35.4″N 21°37’46.5″E), που είδαμε στο προηγούμενο άρθρο μας, εκκινούσε ένα ρέμα, που περνούσε δίπλα από τον Άγιο Αθανάσιο, αρδεύοντας την περιοχή και ποτίζοντας, εκτός των κήπων, τις ζίγρες, τα καλάμια και τα βάτα που αφθονούσαν τριγύρω, καθώς και τις σκαμνιές, τα σχίνα και τις ιτιές, που φιλοξενούσαν τα «γλυκόλαλα αηδόνια».

Καλαμιώνας στην περιοχή

Οι δύο περιπατητές στο βάθος περπατούν πάνω από το υπογειοποιημένο ρέμα, δίπλα στον Άγιο Αθανάσιο. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 1/5/2019.

Δυτικότερα, το νερό από την βρύση του Προδρόμου²⁴ (39°42’32.0″N 21°37’39.0″E) ‑και κατά περιόδους κι από τη βρύση στις Ελιές‑ τροφοδοτούσε και τη βρύση της κάτω πλατείας (39°42’29.0″N 21°37’35.7″E), εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το Ειρηνοδικείο, και πιο νότια την βρύση κυρίως για το πότισμα των ζώων περίπου στη συμβολή των οδών Ράμμου και Μασούτα (39°42’26.3″N 21°37’36.3″E), καθώς και τη βρύση του πλατάνου (39°42’27.9″N 21°37’29.0″E), κοντά στο σημερινό πάρκιν της δημοτικής αγοράς) και της Αγιαμονής (κοντά στο σημερινό Δημαρχείο).

Η βρύση της κάτω πλατείας στα 1950²⁵

Σήμερα τα ρέματα που διέτρεχαν την Καλαμπάκα έχουν υπογειοποιηθεί, τα φυτά έχουν εκλείψει και η περιοχή έχει καλυφθεί σε μεγάλο βαθμό από σπίτια, δυσκολεύοντάς μας να την φανταστούμε με τόσα φυτά και νερά.

Ξαναγυρίζοντας στην περιοχή του Αγίου Αθανασίου και έχοντας υπόψη τη χωροθεσία και κατάσταση αυτή της παλιάς πόλης, μπορούμε ευκολότερα να φανταστούμε και το βοηθητικό υδραγωγείο που μέχρι τη δεκαετία του ’70 υπήρχε στα δυτικά του ναΐσκου: «Στην αυλή του Αϊ‑Θανάση αυτού, μια απλοχωριά που τόσο όμορφη ως εκ της θέσεως θα ήταν, αν οι εδώ σοφοί εγκέφαλοι, που διαχειρίζονται τα κοινά, δεν την χαλούσαν, στήνοντας εκεί τον τσιμεντένιο όγκο βοηθητικού υδραγωγείου και δεν σώριαζαν εδώ κι εκεί σωλήνες για το δίκτυο ύδρευσης της πόλης, που όλο γίνεται…»²⁶

Στον ευχάριστο μονότονο θόρυβο του κελαρύσματος των νερών στο υδραγωγείο και στα γύρω ρέματα οι μανάδες νανούριζαν τα  άτακτα βρέφη τους που δυσκολεύονταν να κοιμηθούν, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες.

Με όλα αυτά τα ρέοντα ύδατα στην περιοχή, δεν είναι τυχαίο που αναπτύχθηκαν πολλές επαγγελματικές δραστηριότητες που τα χρησιμοποιούσαν, όπως ρακαριά (ένα απέναντι από τον Άγιο Αθανάσιο, που δεν υπάρχει πλέον, κι ένα κοντά στο Κιούγκι, που ακόμα(;) λειτουργεί), το σφαγείο που για κάποια χρόνια λειτουργούσε λίγο πιο πέρα, ίσως και αγγειοπλαστεία στα πολύ παλιότερα ελληνιστικά και μεσαιωνικά χρόνια, αν κρίνουμε από δύο μεγάλα πιθάρια που βρέθηκαν στα 1999, κατά τη διάρκεια εκτέλεσης εργασιών στο δίκτυο αποχέτευσης Καλαμπάκας, ένα στην οδό Σωκράτους κι ένα ‑πολύ μεγαλύτερο, με σχεδόν τρία μέτρα ύψος!‑ στην οδό Ράμμου,²⁷ τα οποία παρέμειναν κατ’ εντολήν της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας θαμμένα in situ στις θέσεις εύρεσης, αναμένοντας την κατάλληλη ευκαιρία ανάδειξης και έκθεσης σε μουσείο της Καλαμπάκας, όπως και τα πάμπολλα άλλα αρχαιολογικά κατάλοιπα που είναι αφημένα στη μοίρα τους και τις καιρικές συνθήκες και σιγά σιγά καταστρέφονται, και τα οποία θα παρουσιάζουμε σε προσεχή άρθρα μας.²⁸

Πιθάρι οδού Σωκράτους²⁹

Υδρόμυλος

Κι αφού φτάσαμε σε χρόνια παλαιότερα, ήρθε η ώρα να δούμε ακόμα μια μαρτυρία και να εξετάσουμε κάποια επιπλέον αρχαιολογικά κατάλοιπα, που θα αλλάξουν πολύ περισσότερο την εικόνα μας για την περιοχή.

Παιδιά που παίζουν τις λομάδες (από το βιβλίο του Παναγιώτη Καρασίμου, Παιχνίδια που γνώρισα και αγάπησα)

«Στην απλοχωριά αυτή, λένε οι παλαιοί μας εδώ, πως ήταν υδρόμυλος στου οποίου τα ερείπια, που ισοπεδώθηκαν με τον καιρό, έγινε εκεί ο Αϊ‑Θανάσης κι η αυλή πλατειούλα, στην οποία, όταν πριν από κάμποσα χρόνια έπαιζαν τα παιδιά “λομάδες”,³⁰ ένας τους χτύπησε σε μια πέτρα, κάτω απ’ την οποία ξεθάφτηκαν πολλά νομίσματα κωνσταντινάτα, τα οποία άρπαξαν τα παιδιά· πιστευόταν δε ότι τα αρχαία αυτά νομίσματα είχε φυλαγμένα ο μυλωνάς, που χάθηκε κι αυτός κι ο μύλος του, άγνωστο όμως πότε και γιατί.»³¹

Τάκης Τλούπας, Νερόμυλος στο Σιράκο, 1972

Στον θρύλο που μόλις διαβάσαμε βρίσκουμε την αόριστη και αστήρικτη πληροφορία πως το κτήριο του Αγίου Αθανασίου ήταν παλιά μύλος και μάλιστα ο πλούσιος μυλωνάς είχε κρύψει σ’ αυτόν έναν θησαυρό. Να ήταν όντως μύλος το κτίσμα του Αγίου Αθανασίου παλαιότερα και να έφτασε με την προφορική μαρτυρία από γενιά σε γενιά μια τέτοια πληροφορία; Είναι αδύνατον να αποφανθούμε. Ας επιστρέψουμε στο στέρεο έδαφος των μαρτυριών κι ας ταξιδέψουμε πίσω στο 1163.

Μυλόπετρα του 20ού αι., φερμένη από τη Μήλο(!), έξω από σπίτι στην περιοχή του Σοποτού

1163

Μανουήλ Αʹ Κομνηνός

Σε «Διάγνωσιν», δηλαδή ένα «διεξοδικότατο πρακτικό αναγραφής των ορίων, των κτημάτων και δικαιωμάτων γενικότερα της επισκοπής Σταγών, που, κατ’ απαίτηση του τότε επισκόπου της, συντάχτηκε και εκδόθηκε τον Απρίλιο του έτους 1163 από τους αναγραφείς Ἰωάννη Ἀθανασόπουλο και Θεόδωρο τον Π.,³² κατ’ εντολή του αυτοκράτορα Μανουήλ Αʹ Κομνηνού (1143-1180)»³³ διαβάζουμε ότι η επισκοπή Σταγών κατείχε διάφορα κτήματα και κληρικοπαροίκους³⁴ καθώς και μέσα στο περιτειχισμένο κάστρο ένα λουτρό και αυλοτόπιο στην περιοχή των εκκλησιών Προδρόμου και Αγίας Βαρβάρας και 85 μουριές, ένδειξη σηροτροφίας και παραγωγής μετάξης. Στην περιοχή της Σαλαμπριάς, του Πηνειού δηλαδή, κατείχε δύο μυλοστάσια και κοντά σ’ αυτά ένα ακόμη μυλοτόπιο που το έδωσε στην επισκοπή ο «κάτοικος Σταγών»³⁵ Ιμέριος ο Θρουμπής.³⁶

Ανδρόνικος Γʹ ο Παλαιολόγος

1336

Τα ίδια περίπου επαναλαμβάνονται σε ὑπὲρ τῆς Ἐπισκοπῆς Σταγῶν Χρυσόβουλο τοῦ αὐτοκράτορα Ἀνδρονίκου Γʹ Παλαιολόγου του έτους 1336, που έχει αντιγραφεί στον βορινό τοίχο του εσωνάρθηκα του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα: «καὶ μύλωνας ὁλοκαίρινους δύο καὶ μυλοθέσιον ἕν». Δύο νερόμυλους που λειτουργούσαν όλο τον χρόνο, καθότι υπήρχε αρκετό νερό για τη λειτουργία τους, κι έναν ακόμη. Βέβαια, αναφέρεται ρητά ότι οι μύλοι ήταν στην περιοχή του Πηνειού, ας μην ξεχνάμε όμως πως, πριν γίνει το ανάχωμα, ο Πηνειός περνούσε κοντά στον λόφο του προφητη‑Ηλία, όπως φαίνεται κι από φωτογραφία της Καλαμπάκας του 1930.

Οι μύλοι της Καλαμπάκας που διατηρούνταν μέχρι μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ‑και ορισμένων τα ερείπια υπάρχουν ακόμη‑ ήταν του Καστρακίου (39°42’18.1″N 21°36’43.1″E), του Μπέλου³⁷ (39°42’03.0″N 21°37’02.3″E), του Φώσκολου (39°41’44.8″N 21°37’26.5″E) και του (Γ)καβογιάννη (39°41’30.0″N 21°37’52.8″E).³⁸ Κατά τη γνώμη μου οι δύο μύλοι που αναφέρονται στα δύο παραπάνω έγγραφα είναι 1)του Καστρακίου, γιατί εκεί κοντά, στη θέση Τσίκαρης, κατά την διάρκεια εργασιών διάνοιξης της οδού Ε65, βρέθηκε ένα παλαιοχριστιανικό πλινθοκεραμοποιείο,³⁹ και 2)του Μπέλου, γιατί προστατεύονταν από το φυλάκιο στο λόφο του προφητη‑Ηλία. Ο τρίτος, το «μυλοθέσιον» θα μπορούσε να είναι ο σημερινός ναός του Αγίου Αθανασίου ή παρακείμενο κτήριο· η περιοχή απέχει 1.250 μέτρα από τον μύλο Μπέλου.

Παλαιοχριστιανικό πλινθοκεραμοποιείο

Αυτά βέβαια είναι υποθέσεις. Οι μύλοι των εγγράφων 1163 και 1336 θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε στην μεγάλη έκταση της επισκοπής Σταγών που περιγράφεται λεπτομερώς στα δύο αυτά έγγραφα. Θα μπορούσε π.χ. να είναι στο χωριό Διάβα ή και μακρύτερα ακόμη. Σε σιγιλιώδες γράμμα του μητροπολίτη Λαρίσης Ιωάσαφ (1401), σχετικό με υποθέσεις του Μεγάλου Μετεώρου, αναφέρεται ότι «ἔστιν δὲ καὶ μύλωνας ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τῆς Πρεβέντας.»⁴⁰

Χάρτης της περιοχής με τα τοπωνύμια που αναφέρονται: 1)Άγιος Αθανάσιος, 2)Κοιμήσεως της Θεοτόκου, 3)Αγία Βαρβάρα, 4)Προδρόμου, 5)Αγίου Γεωργίου Σοποτού, 6)Άλτσος, 7)Αγιά, 8)Μπάντοβας, 9)Βρύση Ελιών, 10)Κιούγκι, 11)Σοποτός, 12)Βρύση Πουλιάνας, 13)Βρύση κάτω πλατείας, 14)Βρύση οδού Μασούτα, 15)Βρύση Πλατάνου, 16)Πλινθοκεραμοποιείο, 17)Μύλος Καστρακίου, 18)Μύλος Μπέλου, 19)Μύλος Φώσκολου, 20)Μύλος Γκαβογιάννη, 21)«Μύλος» Γκέκα, 22)Μύλος Κορμικιάρη

Μία ακόμα ένδειξη που ίσως συνηγορεί στην ύπαρξη νερόμυλου στη θέση του Αγίου Αθανασίου ίσως είναι και η υποψία ημικυκλικής διατομής αλλά και μεγαλύτερης «ταλαιπωρίας» των λίθων της νότιας πλευράς, απ’ την οποία θα έτρεχε το νερό, διαβρώνοντάς την, κατά την έξοδό του από τον μύλο.

Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Υπάρχει όμως ακόμη ένας λόγος για τον οποίο θα μπορούσε να είναι κάποιος δευτερεύων ή βοηθητικός μύλος στην περιοχή του Αγίου Αθανασίου: το κάστρο του Αιγινίου, το φρούριο των Σταγών!

Κάστρο Σταγών

Απομεινάρι του τείχους. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 1/5/2019.

Στη ρωμαϊκή και τη μεσαιωνική περίοδο το Αιγίνιο αρχικά και οι Σταγοί στη συνέχεια ήταν πόλισμα τειχισμένο.⁴¹ Είχε από τις τρεις πλευρές ‑δυτική, νότια, ανατολική‑ τείχος, ενώ από τη βόρεια προφυλασσόταν από τους μετεωρικούς βράχους⁴² και από το καστράκι στο… Καστράκι!

Αναφέρουμε ενδεικτικά⁴³ ότι το 197 π.Χ. στη διάρκεια του 2ου Μακεδονικού Πολέμου ο ρωμαίος στρατηγός Τίτος Κόιντος Φλαμινίνος, αφού κατέλαβε τη Φαλώρεια, βάδισε εναντίον του Αιγινίου (Aeginium petit)· αλλά είδε πως η πόλη ήταν ασφαλής και σχεδόν απόρθητη (prope inexpugnabilis), ακόμη και με μικρή δύναμη υπερασπιστών (modico praesidio)· αφού έριξαν (οι στρατιώτες του) μερικά βέλη (paucis telis coniectis) στα πιο κοντινά φυλάκια (in stationem proximam), έστρεψε το στρατό του (agmen vertit) προς την επικράτεια των Γόμφων (ad Gomphorum regionem), παρακάμπτοντας το Αιγίνιο.⁴⁴

Εκτός από την απόδειξη για κάστρο στην ρωμαϊκή περίοδο, ας δούμε ενδεικτικά και μία απόδειξη τείχισης των Σταγών και κατά τη μεσαιωνική περίοδο: Ο βυζαντινός κουροπαλάτης και ιστορικός Ιωάννης Σκυλίτζης στο έργο του «Σύνοψις Ἱστοριῶν» γράφει για τον βυζαντινό Αυτοκράτορα Βασίλειο Βʹ (τον Βουλγαροκτόνο) ότι, στην πορεία του προς την Αθήνα, κατά το τελευταίο έτος του βουλγαρικού πολέμου το 1018, κατέλαβε τα γειτονικά μεταξύ τους φρούρια των Σερβίων και του Σωσκού με τον στρατηγό του Νικηφόρο Ξιφία, και στη συνέχεια ήρθε στο φρούριο των Σταγών, το οποίο είχε καταλάβει ο αρχηγός των Βελεγράδων Ελεμάγος μαζί με τους συνάρχοντές του: «Καθαιρεῖ δὲ καὶ τὰ ἐν Σερβίοις καὶ τῷ Σωσκῷ φρούρια πάντα διὰ τοῦ Ξιφίου καὶ εἰς ἔδαφος καταστρέφει. Καὶ εἰς τὸ φρούριον Σταγοὺς ἔρχεται, ἔνθα κατέλαβεν ὁ τῶν Βελεγράδων ἄρχων μετὰ δουλικοῦ τοῦ σχήματος Ἐλεμάγος, μετὰ τῶν συναρχόντων αὐτοῦ. Ἐκεῖθεν ἄρας ἄπεισιν εἰς Ἀθήνας.»⁴⁵

Είχε λοιπόν κάστρο το Αιγίνιο και οι Σταγοί, μέχρι πού όμως έφτανε; Μα ‑ίσως‑ μέχρι τον Άγιο Αθανάσιο!

Ο Λάζαρος Αρσενίου (1915-2018)

Ας διαβάσουμε στο σημείο αυτό τμήμα της ανακοίνωσης του αειμνήστου Καλαμπακιώτη Λάζαρου Αρσενίου στο βʹ Ιστορικό Συνέδριο Καλαμπάκας:⁴⁶ «Βρέθηκε και δεύτερος τάφος. Αυτός έχει μια μικρή ιστορία. Στην Καλαμπάκα συνηθίζονταν μέχρι και την δεκαετία του 1930 το νεογέννητο να μη το λένε Μπέμπη αλλά Δράκο. Όνομα θα έπαιρνε μετά την βάπτισή του στον Χριστιανισμό. Τον νεκρό κατά την γέννηση Δράκο ή αυτόν που θα πέθαινε σύντομα χωρίς να βαπτισθεί δεν τον έθαβαν στο Κυπαρίσσι,⁴⁷ στο χριστιανικό δηλαδή νεκροταφείο παραπλεύρως της εκκλησίας της Παναγίας. Αλλά τον έπαιρνε νύχτα κάποια γριά και πήγαινε και τον παράχωνε κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου. Έγινε σκέψη μήπως πολύ παλιά εκρίθη ότι το νεκρό νεογνό ως αβάπτιστο δεν έπρεπε να ταφεί στο χριστιανικό νεκροταφείο αλλά στο εγκαταλειμμένο των ειδωλολατρών και από τότε να διατηρήθηκε στην Καλαμπάκα ως συνήθεια.⁴⁸ Θεώρησα υποχρέωσή μου να γνωστοποιήσω την συνήθεια αυτή της Καλαμπάκας στην αρχαιολογική υπηρεσία της Λάρισας.

»Ακολούθησε ανασκαφή στην περιοχή του Αγίου Αθανασίου το 2000 και αποκαλύφθηκε τάφος αρχαίου νεκροταφείου. Του νεκροταφείου του Αιγινίου. (…) Με αυτά τα στοιχεία μπορούμε να υποθέσουμε ότι το Αιγίνιο έκειτο στις υπώρειες των βράχων με όρια: Βορείως τον αρχαίο ναό, εκεί όπου η Εκκλησία της Παναγίας. Νοτίως το νεκροταφείο κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου. Ανατολικώς το Σοποτό και δυτικώς η Λαλούκα. Οι ανάγκες των κατοίκων του σε νερό θα καλύπτονταν από πηγές ευρισκόμενες εντός του οικισμού τους, όπως στις Ελιές, τον Πρόδρομο και το Σοποτό.»⁴⁹

Άρα το σημερινό εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου θα πρέπει να βρισκόταν μέσα από το τείχος του αρχαίου Αιγινίου / Σταγών, που έφτανε ‑ίσως‑ μέχρι εκεί στην νότια πλευρά του. Και σίγουρα οι αρχαίοι κάτοικοι θα ήθελαν και έναν μύλο μέσα στο κάστρο, ώστε να μπορούν να εξασφαλίζουν τη σίτισή τους σε περίπτωση πολιορκίας. Ίσως όχι τον κυριότερο μύλο της πόλης, αλλά έναν δευτερεύοντα. Και μάλιστα στη νοτιότερη και κατώτερη υψομετρικά θέση εντός του τείχους, ώστε το νερό να κατεβαίνει με δύναμη και να έχει αρκετή δύναμη να κινεί τις μυλόπετρες.

Αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση (σπόλια)

Κι αφού κάναμε μια μεγάλη βόλτα στο παρελθόν, ας επιστρέψουμε ξανά στον Άγιο Αθανάσιο του σήμερα.

Ανά τους αιώνες επικρατούσε η συνήθεια αρχιτεκτονικά μέλη παλαιότερων κτηρίων, που είχαν παρακμάσει, ερημώσει, κατεδαφιστεί ή διαλυθεί, να χρησιμοποιούνται σε δεύτερη χρήση σε νεότερα κτήρια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας ‑εκτεταμένης‑ αναχρησιμοποίησης λίθων έχουμε στον μητροπολιτικό ιερό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας, ιδίως στον νότιο τοίχο του.

Τέτοια σπόλια απαντούν και στον ναό Αγίου Γεωργίου Σοποτού, για τον οποίο γράψαμε στις 3/5/2019, χωρίς όμως να γίνει αναφορά σ’ αυτά. Στον ναΐσκο του Αγίου Αθανασίου κρίνουμε σκόπιμο να τα παραθέσουμε, πρώτον γιατί ο επισκέπτης‑προσκυνητής τα συναντά με το που εισέρχεται στην αυλή του και δεύτερον προκειμένου να τα δει κάποιος αρμοδιότερος ημών αρχαιολόγος και να συνδράμει στον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τις παλαιότερες ιστορικές περιόδους της περιοχής μας.

Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Το πρώτο πράγμα που συναντά όποιος εισέρχεται στον αύλειο χώρο του ναϋδρίου είναι ένα ζευγάρι λίθων, που θυμίζει αρχαίο βωμό. Χρησιμοποιείται ως χώρος προσφορών και αρτοκλασίας. Παρόμοιο «βωμό» συναντάμε και στην εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας.

Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Ο «βωμός» του Αγίου Αθανασίου αποτελείται από δύο άσχετης προέλευσης τμήματα. Το πάνω, μια βαριά μαρμάρινηⁱ πλάκα (θωράκιο;) (80-100 κιλών περίπου, 1 Χ 0,60 Χ 0,16 μ.) με ανάγλυφο πλαίσιο στην επάνω πλευρά του και στη μέση έναν ανάγλυφο σταυρό τύπου Μάλτας, που φαίνεται να υπήρχε εξαρχής χαραγμένος πάνω της· άρα το θωράκιο(;) πρέπει να τοποθετείται στη Βυζαντινή περίοδο, από τον 8ο αιώνα μ.Χ. κι εντεύθεν.

«Οι σταυροί του λεγόμενου τύπου Μάλτας οφείλουν το όνομά τους στο γεγονός ότι αποτέλεσαν κατά τον 15ο αιώνα το οικόσημο του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας. Ωστόσο χρησιμοποιούνταν στη βυζαντινή τέχνη ήδη από τον 8ο αιώνα. Είναι ισοσκελείς και έχουν αποτετμημένα άκρα. Περικλείονται σε μετάλλιο ή φυτικό στεφάνι. Έχουν σταγονοειδείς απολήξεις ή περιβάλλονται από φυτικές ή διακοσμητικές συνθέσεις. Σταυρούς τύπου Μάλτας συναντούμε κυρίως σε τοιχογραφίες εκκλησιών της Καππαδοκίας, καθώς και σε έργα γλυπτικής, όπως καλύμματα σαρκοφάγων και κιονόκρανα. Προσλαμβάνουν αποτροπαϊκό-προστατευτικό χαρακτήρα.»⁵⁰

Από το κάτω μέρος της πλάκας⁵¹ βλέπουμε εντός ορθογωνίου πλαισίου δύο σταυρούς τύπου Μάλτας εγγεγραμμένους σε κύκλο που φέρουν το σύμβολο της λόγχης ανάμεσα στις κεραίες τους. Παρόμοιου τύπου σταυροί βρίσκονται αρκετοί και στον μητροπολιτικό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας.

Ο δυτικός πεσσίσκος στη βόρεια κλίμακα του άμβωνα στο ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας.

Στη βόρεια (όπως είναι τώρα τοποθετημένο) πλευρά της πλάκας υπάρχει μία διαμήκης εγκοπή, για να συναρμόζει με άλλα τμήματα, ενώ στη δυτική του πλευρά υπάρχουν δύο τρύπες, απ’ τις οποίες καταλαβαίνουμε πως αυτή πρέπει να ήταν η βάση του και να ήταν όρθιο τοποθετημένο κάπου.

Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Όσον αφορά τη βάση του, που «επί πολλά έτη χρησιμοποιήθηκε ως υποστύλωμα της Αγίας Τραπέζης του ιερού του ναού»,⁵² είναι ένας σπόνδυλος, τμήμα πώρινου κίονα, που φέρει 24 ραβδώσεις «με πεπλατυσμένες ράχες· διαστάσεις: μήκος=0,73 μ. και διάμετρος=0,57 μ.».⁵³ Ο σπόνδυλος φέρει κυκλική διατομή στο κέντρο του, για τη συνένωσή του με άλλους σπονδύλους, όπως έδειξε η αυτοψία μας κάτω από το θωράκιο. Ο κίονας θα μπορούσε να είναι ένας από τους πολλούς κίονες του περιστυλίου ενός μονόπτερου ή δίπτερου παλαιοχριστιανικού ή παλαιότερου ναού (ή άλλου κτίσματος) που ίσως βρισκόταν στη θέση του Αγίου Αθανασίου, ίσως όμως και κάπου αλλού, εκεί κοντά ή και μακρύτερα. Ίσως να είχε και άλλη χρήση· δεν μπορούμε να γνωρίζουμε.

Περιστύλιο στην Casa dei Vettii στην Πομπηία.

Από το ίδιο υλικό με την μαρμάρινη πλάκα φαίνεται να είναι και το θύρωμα στη βόρεια είσοδο του σημερινού ναού, που τα ίχνη χρώματος που φέρει δεν είμαστε σε θέση εμείς να εξακριβώσουμε αν έγιναν από τα ατίθασα παιδιά της γειτονιάς, όπως άλλες εμφανείς παρεμβάσεις, ή είναι παλαιότερα.

Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Εντύπωση προκαλεί επίσης και ο γωνιόλιθος στη βόρεια και ανατολική πλευρά με τον αγκώνα που προεξέχει (το καρούμπαλο όπως το αποκαλούν οι μαθητές με τους οποίους επισκεπτόμαστε τον ναό αυτό και τα άλλα μνημεία της Καλαμπάκας για εκπαιδευτικούς λόγους). Φέρει ακόμα ίχνη από το ασβέστινο επίχρισμα που για χρόνια είχε ο ναός εξωτερικά.

Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 2/5/2019.

Υπόλοιπα σπόλια

Παραθέτουμε τέλος και τα υπόλοιπα σπόλια που εντοπίσαμε, ώστε να δοθεί η ευκαιρία σε όποιον ειδικό θα το ήθελε να τα μελετήσει.

1. Στην απέναντι από το θύρωμα που παρουσιάσαμε πιο πάνω πλευρά της θύρας. Φέρει τα ίδια ίχνη χρώματος με το θύρωμα.

2.

3.

4

5

6

7

8

9. Η επίστεψη της σύγχρονης βρύσης που έχει φτιαχτεί φαίνεται να είναι παλαιότερης εποχής.

2016

2016

Υποσημειώσεις

---