Είναι ιδιαίτερος ο τρόπος με τον οποίο απευθύνεται τον 14ο αιώνα ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς στο Άγιο Πνεύμα.
Το χαρακτηρίζει ‘’έρωτα απόρρητο’’ μεταξύ Πατρός και Υιού. Δεν είναι τυχαίος ο χαρακτηρισμός αυτός, καθώς επιδίωκε να αποκλείσει τελείως τον φιλιοκβιστικό χαρακτήρα της Τριαδολογίας. Είναι τολμηρή η διατύπωση. Εξάλλου, είναι γνωστό και το διαπιστώνει κανείς μελετώντας την πατερική γραμματεία, πως οι Πατέρες τολμούσαν και σημασία, όπως θα πει πάλι ο Παλαμάς, έχει το νόημα των λέξεων.
Τα θέματα της δογματικής είναι θέματα δύσκολα, δυσνόητα για τους πολλούς. Βλέπετε, η δογματική διατύπωση δεν είναι εύκολη υπόθεση. Και φυσικά δεν αποτελεί καρπό λογικής επεξεργασίας. Η δογματική πρωτίστως είναι ζωή, η ζωή της Εκκλησίας. Επομένως, εφόσον είναι ζωή, σχετίζεται με την εμπειρία. Έχω συμμετοχή στη ζωή της Εκκλησίας σημαίνει πως έχω εμπειρία αυτής της ζωής των ιερών της μυστηρίων και όλων των υψηλών δογματικών αληθειών όπως αυτές εκφράζονται μέσα από τη ζωή αυτή. Προηγείται η συμμετοχή στη ζωή της εκκλησιαστικής κοινότητας και ακολουθεί η βεβαίωση του δόγματος, της ζωής αυτής.
Στη δογματική δεν έχει θέση ο πυθικός χρησμός ‘’γνωρίζω εγώ το πλήθος της άμμου και τις διαστάσεις της θάλασσας’’. Οι Πατέρες είναι πολύ προσεκτικοί στην προσέγγιση των αληθειών γύρω από τον Θεό, τον Χριστό, το Άγιο Πνεύμα. Δεν είναι εύκολη υπόθεση η δογματική και δεν είναι υπόθεση των πολλών. Ο άγιος Διονύσιος Αρεοπαγίτης γράφει στο ‘’Περί Θείων Ονομάτων’’: ‘’Τιμούμε την επάνω από νου και ουσία κρυφιότητα της ιεραρχίας με απερίεργη ευλάβεια του νου και τα άρρητα με σώφρονα σιγή’’. Αν λέει κάτι τέτοιο ένας μυστικός θεολόγος, όπως ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, όλα τα άλλα περισσεύουν.
Είναι πιο εύκολο να βιώσει κάποιος την παρουσία του Θεού, του Χριστού, του Αγίου Πνεύματος στη ζωή του, παρά να εκφέρει λόγο για το Άγιο Πνεύμα. Κι αν αυτό έχει συμβεί, το έκαναν με πολύ προσοχή και πίστη οι Καππαδόκες Πατέρες που συνέβαλαν τα μέγιστα στο θέμα αυτό. Εδώ χρειάζεται να σταθούμε σε κάτι. Ο λόγος περί του ενός προσώπου της Αγίας Τριάδος δεν είναι λόγος αποκομμένος από τα άλλα πρόσωπα. Με σαφήνεια ο Μ. Βασίλειος θα σημειώσει πως ‘’όπου παρουσιάζεται το Άγιο Πνεύμα εκεί επιδημεί και ο Χριστός και όπου είναι ο Χριστός εκεί είναι ολοφάνερο ότι παρίσταται και ο Πατέρας’’.
Το ζητούμενο είναι πως θα βιώσει ο άνθρωπος το Άγιο Πνεύμα στη ζωή του. Όπως γνωρίζει τον Θεό μέσα από τον Υιό, ανάλογα θα αποκτήσει γνώση περί του Αγίου Πνεύματος. Τα τρία πρόσωπα αν και αποτελούν ξεχωριστά πρόσωπα με τις δικές τους εκδηλώσεις στην κτίση, την ιστορία και τον άνθρωπο, εντούτοις έχουν την ίδια ουσία (βλ. ‘’ομοούσιος’’). Δεν απαιτείται κάποια νοησιαρχική διεργασία και λειτουργία του νου για να αποκτήσει κάποιος την εμπειρία του Αγίου Πνεύματος. Οι Πατέρες και ιδίως οι ασκητικοί περιγράφουν στα έργα τους πως έρχεται η εμπειρία της θείας χάριτος.
Δεν μπορεί να κατακρίνει κάποιος τον συνάνθρωπο του και να ασχολείται με την προσωπική του ζωή, για παράδειγμα, και να θεωρείται πως έχει γεύση αυτής της θείας εμπειρίας. Δεν είναι δυνατόν να φθείρει κάποιος το σώμα του, να γεύεται τις ηδονές της ζωής και να έχει τη βεβαίωση της θείας εμπειρίας. Οι Πατέρες κάνουν λόγο για την κάθαρση, όχι ως σκότωμα των παθών. Αυτό το σκότωμα των παθών είναι αίρεση και δεν έχει θέση στη θεολογία της ορθόδοξης Ανατολής. Ο άνθρωπος μεταστρέφεται, ερμηνεύει αλλιώς τα πάθη (κινήσεις ψυχής κατά Αριστοτέλη), τα μεταποιεί και ο ίδιος μεταμορφώνεται. Επίσης, δεν κόβεται το θέλημα. Η κοπή του θελήματος είναι κι αυτό αίρεση. Αν ο Χριστός είχε κόψει το φυσικό του θέλημα τι θα έκανε μετά; Παιδαγωγείται το θέλημα. Όλα παιδαγωγούνται. Αυτός είναι ο τρόπος της εμπειρίας, η προσωπική εργασία με τον εαυτό, η γνώση του εαυτού, η διαπίστωση της ασχήμιας του προσώπου, ο εντοπισμός των αρνητικών παθών που εμποδίζουν τη θέα του Θεού. Σ’ όλα αυτά, βασικό ρόλο διαδραματίζει ο πνευματικός, όχι ως θρησκευτικός γκουρού, ως εγγυημένη προφητεία που εξασφαλίζει το θαύμα, το οποίο βεβαιώνει περί των πραγμάτων, κάτι που οδηγεί όμως στην κατάργηση της ελευθερίας.
Η μετοχή στη θεία χάρη πραγματώνεται μέσα στον αγιοπνευματικό χώρο της Εκκλησίας. Εκεί, ο πιστός ολοκληρώνεται, βιώνοντας στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας την παρουσία του Αγίου Πνεύματος. Δεν νοείται Άγιο Πνεύμα εκτός Εκκλησίας, όπως δεν νοείται το Άγιο Πνεύμα ως αφηρημένη δύναμη. Το Άγιο Πνεύμα είναι πρόσωπο. Κι εφόσον αποτελεί ένα από τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, γνωρίζεται. Το πρόσωπο βεβαιώνει την ύπαρξη και η ύπαρξη την ελευθερία. Ως πρόσωπο υπάρχει και ως ύπαρξη μετέχει της σχέσης, της κοινωνίας, της μετοχής.
Ο απόστολος Παύλος στην προς Γαλάτας επιστολή, σημειώνει τους καρπούς του Αγίου Πνεύματος: ‘’Ο καρπός όμως του Πνεύματος είναι αγάπη, χαρά, ειρήνη, μακροθυμία, χρηστότητα, αγαθοσύνη, πίστη, πραότητα, εγκράτεια… ας μην γινόμαστε κενόδοξοι προκαλώντας ο ένας τον άλλον, φθονώντας ο ένας τον άλλον’’ (Γαλ. 5, 22-26). Ο Παύλος μας υπενθυμίζει πως ο παράδεισος περνάει μέσα από τον άλλον και πως όλες οι παραπάνω αρετές έρχονται μέσα από την αγάπη προς τον άλλον. Πώς να αναπαυτεί λοιπόν το Άγιο Πνεύμα στην κακότητα, στην κατάκριση, στη δολιότητα, στο μίσος;
Εφημέριος Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Διάβας
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Βαλκανιολόγος, Θεολόγος)